Nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên qua hai bài thơ ngự chế của vua Minh Mệnh

VNTN - Thái Nguyên là một trấn thuộc Bắc Thành thời vua Minh Mệnh. Mặc dù là vùng đất xa kinh thành nhưng những thông tin của Thái Nguyên vẫn đều được Minh Mệnh quan tâm theo dõi. Không những thế, vua còn đích thân làm những bài thơ ngự chế về Thái Nguyên, như việc quan tâm đến nông nghiệp, ca ngợi Thái Nguyên, hay như việc Thái Nguyên được mùa, nhân dân toàn hạt no đủ, ông cũng có thơ để ghi lại.

Tỉnh Thái Nguyên, theo như lời nhận xét của vua Minh Mệnh là vùng đất hẹp lại nhiều rừng núi, ít đất bằng phẳng, vụ hè thường mất mùa. Vậy nên, khi được tin tấu báo của Bố chánh sứ Lê Trường Danh là toàn tỉnh có 11 châu huyện thì có 2 huyện Phổ Yên và Bình Tuyền là được vụ hè, vua vui mừng, đích thân ngự chế một bài thơ để ghi lại niềm vui ấy.

Bài thơ có tiêu đề Thái Nguyên trấn, được in trong “Ngự chế thi sơ tập” quyển thứ chín, tờ số 25- 26, mặc dù chỉ có 4 câu nhưng đã bao quát được những công việc mà Thái Nguyên đã đạt được. Trong đó có việc dẹp yên ổn người Man, người Dao, biên thùy được củng cố yên bình. Ngoài ra thuế khóa thì giảm nhẹ nên nhân dân tránh được mệt nhọc, vất vả. Hơn nữa, cuối bài thơ là lời chú của vua Minh Mệnh về việc toàn hạt Thái Nguyên được mùa lớn, nhân dân làng xóm yên ổn thanh bình, đất nước vững bền.

Nguyên văn bài thơ chúng tôi xin được phiên âm dịch nghĩa, cung cấp nguyên bản chữ Hán để tiện theo dõi.

太原鎮

控禦蠻徭定遠陲

賦輕事簡免民疲

今逢全轄皆中稔

閭里安恬俯仰資

Phiên âm:

Thái Nguyên trấn 

Khống ngự Man Dao định

viễn thùy,

Phú khinh sự giản miễn dân bì.

Kim phùng toàn hạt giai

trúng nẫm,

Lư lí an điềm phủ ngưỡng tư.

Dịch nghĩa:

Trấn Thái Nguyên

Dẹp yên người Man người Dao

biên cương yên ổn,

Thuế má công việc giảm nhẹ tránh được cho dân khỏi mệt nhọc.

Ngày nay gặp cảnh toàn hạt được mùa lớn,

Xóm làng yên ổn ngưỡng trông

nhà nào cũng có vốn liếng.

Nguyên chú:

據太原鎮守阮文謹署協鎮陳千載署參協黎文禮奏稱, 今秋該轄, 感化,司農,平泉,富良,武崖,大慈, 普安,洞喜,文朗,白通,定州, 該九縣二州收成並在八九分以上等語, 該轄居北城上游蠻多民少事簡賦輕. 茲全轄普慶豐登,則閭閻咸資樂利, 如地方官勤於撫字漢土咸安則邊陲永奠矣.

Phiên âm:

Cứ Thái Nguyên Trấn thủ Nguyễn Văn Cẩn, Thự hiệp trấn Trần Thiên Tải, Thự tham hiệp Lê Văn Lễ tấu xưng, kim thu cai hạt Cảm Hóa, Ti Nông, Bình Tuyền, Phú Lương, Võ Nhai, Đại Từ, Phổ Yên, Động Hỉ, Văn Lãng, Bạch Thông, Định Châu cai cửu huyện nhị châu thu thành tịnh bát cửu phần dĩ thượng đẳng ngữ, cai hạt cư Bắc Thành thượng du Man đa dân thiểu sự giản phú khinh. Tư toàn hạt phổ khánh phong đăng, tắc lư diêm hàm tư lạc lợi, như địa phương quan cần ư phủ tự Hán thổ hàm an tắc biên thùy vĩnh điện hĩ.

Dịch nghĩa:

Theo lời tấu của Trấn thủ Thái Nguyên là Nguyễn Văn Cẩn và Thự hiệp trấn Trần Thiên Tải, Thự tham hiệp Lê Văn Lễ thì vụ thu năm nay toàn hạt 9 huyện và 2 châu như: Cảm Hóa, Ti Nông, Bình Tuyền, Phú Lương, Võ Nhai, Đại Từ, Phổ Yên, Động Hỉ, Văn Lãng, Bạch Thông, Định Châu đều được mùa lớn, hạt này ở miền thượng du của Bắc Thành dân Man ít sinh sự, thuế má giảm nhẹ, toàn hạt đều vui mừng được mùa, làng xóm đều có của nả vui vẻ, nếu như quan địa phương mà hết lòng dạy dỗ cho dân, nhân dân yên ổn thì biên cương cũng sẽ vững bền.

***

Bài thơ thứ hai dưới đây có tiêu đề là Thái Nguyên, được in trong “Ngự chế thi tứ tập”, quyển 8, tờ số 10 -11, bài thơ cũng có 4 câu và phần nguyên chú về địa phương khá dài. Phần nguyên chú này là những kiến giải của vua Minh Mệnh - vì sao mà Thái Nguyên đất đai ít, lâu nay được tiếng là giá lúa luôn cao hơn so với các tỉnh khác, thế mà mùa hạ này lại được mùa. Nhân dân ca tụng rằng do trời nhân từ ban cho được mùa.

太原

太原僻處弗多田

今亦深蒙大有年

米價比前尤減賤

含餔鼓腹頌仁天

Phiên âm:

Thái Nguyên

Thái Nguyên tích xứ phất đa điền,

Kim diệc thâm mông đại

hữu niên.

Mễ giá tỉ tiền vưu giảm tiện,

Hàm bô cổ phúc tụng nhân thiên.

Dịch nghĩa:

Thái Nguyên

Vùng Thái Nguyên đất hẹp

ruộng ít,

Ngày nay cũng được trời ban ơn

sâu nên năm nay được mùa lớn.

Giá lúa so với năm trước

đã giảm xuống nhiều,

Ăn no vỗ bụng ca tụng

lòng trời nhân hậu.

Nguyên chú:

據太原布政使黎長名奏稱太原全省十一州縣, 惟普安平泉二縣有夏田. 茲值穀熟之期, 派員勘看, 並稱均得十分豐稔, 其秋田繼功耕播者, 農功咸得順便 等語. 頗太原地多山林, 故夏田少常不得上豐. 茲亦同咏多稌誠為難得, 再該省日常米價比大省亦覺稍昂. 近來連得豐穰致米價亦隨之減賤, 窮廬僻壤,莫不歌頌昊仁.

Phiên âm:

Cứ Thái Nguyên Bố Chính sứ Lê Trường Danh tấu xưng Thái Nguyên toàn tỉnh thập nhất châu huyện, duy Phổ Yên, Bình Tuyền nhị huyện hữu hạ điền. Tư trị cốc thục chi kì, phái viên khám khán tịnh xưng quân đắc thập phần phong nẫm, kì thu điền kế công canh bá giả, nông công hàm đắc thuận tiện đẳng ngữ. Pha Thái Nguyên địa đa sơn lâm, cố hạ điền thiểu thường bất đắc thượng phong. Tư diệc đồng vịnh đa đồ thành vi nan đắc, tái cai tỉnh nhật thường mễ giá tỉ đại tỉnh diệc giác sảo ngang. Cận lai liên đắc phong nhưỡng trí mễ giá diệc tùy chi giảm tiện, cùng lư tích nhưỡng, mạc bất ca tụng hạo nhân.

Dịch nghĩa:

Theo Bố Chánh sứ Thái Nguyên Lê Trường Danh tấu báo, toàn tỉnh gồm 11 huyện châu, có hai huyện Phổ Yên, Bình Tuyền là có ruộng vụ hè. Nay đúng khi lúa chín, sai người đi thăm xét đều trình rằng hoàn toàn được mùa, vụ thu đang tiếp tục gieo cấy, việc đồng áng đều thuận lợi. Vả lại vùng Thái Nguyên nhiều rừng núi, cho nên vụ hè ruộng ít, thường không được mùa lớn. Nay cũng ca ngợi được nhiều lúa thành thực mà nói là khó có, tỉnh này thường có giá lúa cao hơn so với các tỉnh lớn. Gần đây liên tiếp được mùa dẫn đến giá lúa cũng giảm xuống, những nơi làng xóm nghèo nàn ít đất cũng vì không ca tụng lòng trời nhân hậu.

***

Qua hai bài thơ ngự chế về Thái Nguyên của vua Minh Mệnh, có thể nhận thấy đây là sự quan tâm của người đứng đầu đất nước đối với vùng đất ở xa kinh kì. Mặc dù xa xôi nhưng những tấu sớ của đình thần tâu lên vua đều xem và trực tiếp phê phát ban hành. Hai bài thơ cho thấy sự vui mừng của vua khi nghe tin được mùa ở Thái Nguyên, đó cũng là để thể hiện sự quan tâm đến vấn đề trọng nông với địa phương này.

Nguyễn Huy Khuyến