Họa sĩ Đỗ Đức: “Gia tài” chỉ có núi và đá

Đầu tháng 9 năm 2024, nhận lời mời của họa sĩ Đỗ Đức dự Triển lãm Non nước biên thùy và có bán đấu giá tranh góp tiền xây trường tại bản cho trẻ mẫu giáo ở Đồng Văn, Hà Giang. Vừa trên đó về, tôi đã đến ngay. Đây là triển lãm cá nhân lần thứ 7 của ông ở Hà Nội.

Triển lãm Non nước biên thùy - từ cái tên đã thoáng hiểu ông định nói gì ở triển lãm này. Tranh được trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, gian trưng bày phía bên trái cổng chính, với 50 bức tranh sơn dầu với đủ kích cỡ.

Ông cho biết: Tranh triển lãm lần này được ông chọn trong số hơn 200 bức vẽ gần 20 năm qua, chủ yếu khắc họa phong cảnh, nếp sinh hoạt của con người vùng cao. Xem tranh ông cảm giác như đang tham gia một cuộc dạo chơi miền biên viễn. Và tôi cảm nhận dần ra vẻ đẹp bí ẩn của đá và tình yêu sâu đậm của ông dành cho vùng đất biên cương phên dậu của Tổ quốc. Tôi thấy ông hiểu được niềm vui, nỗi buồn của đá.

Họa sĩ Đỗ Đức quê gốc ở làng Nành (xã Ninh Hiệp, huyện Gia Lâm, Hà Nội), nhưng bố mẹ rời quê lên vùng trung du mưu sinh từ trước Cách mạng Tháng Tám. Ông được sinh ra và lớn lên ở Thái Nguyên, nhà ông ở dưới chân Tam Đảo - xã Bản Ngoại ( Đại Từ). Ông tốt nghiệp Trung cấp mỹ thuật của Trường Văn hóa nghệ thuật Việt Bắc (Nay là Cao đẳng Văn hóa nghệ thuật Việt Bắc) năm 1970, sau đó được phân về làm trình bày ở Báo Việt Nam Độc lập của Khu Tự trị Việt Bắc. Năm 1976 ông chuyển về công tác ở Nhà xuất bản Văn hóa dân tộc cho đến khi về hưu.

Gắn nghiệp cầm cọ sáng tác về núi rừng, năm 1980 ông Tốt nghiệp Đại học Mỹ thuật Việt Nam và sau đó mãi đắm đuối với mảng đề tài này. Họa sĩ Đỗ Đức tâm sự: “Tây Bắc và Việt Bắc cùng cao nguyên đá Đồng Văn là nhịp đập trái tim nghệ thuật của tôi. Tôi đến với nơi đây như một thứ duyên phận, đi lại vùng đất này bao lần nhưng chưa bao giờ cảm thấy mệt mỏi”.

1. Tháng 5 năm 2024, nhân sự kiện tỉnh Kiên Giang khánh thành tượng đài Chủ tịch Hồ Chí Minh ở đảo Phú Quốc, lần đầu tiên tôi gặp họa sĩ Đỗ Đức. NSND Vương Duy Biên giới thiệu: “Bác Đức là họa sĩ của đá. Lúc ấy, tôi chưa hiểu”. Hóa ra Đỗ Đức gắn liền rừng thẳm, sông núi, cao nguyên đá cực Bắc của Tổ quốc, đã bao mùa nắng mưa.

Ông tâm sự: “Tôi vẽ núi như vẽ ngôi nhà nơi tôi được sinh ra. Gần 40 năm làm việc, tôi chỉ quanh quẩn ở rừng núi. Tôi chỉ vẽ những gì mình hiểu. Đấy là lý do phòng tranh chuyên đề của tôi chỉ có núi và đá”. Với Đỗ Đức, rừng núi không chỉ cho khí trời trong lành mà còn là kho thực phẩm nhiều hoa thơm, trái ngọt, cỏ cây, lá thuốc và muôn loại muông thú giá trị vô cùng.

Sinh thời, họa sĩ đàn anh Anh Thường, bạn vong niên của ông từng nhận xét: “Một số tranh cậu vẽ đã vượt qua khái niệm phong cảnh thuần túy, đã thành “gương mặt” đất nước. Nhìn vào đó người ta thấy nhịp sống con người và thiên nhiên đang hòa vào nhau vận động”.

Xem tranh của Đỗ Đức, Cục trưởng Cục Điện ảnh Vi Kiến Thành lại bảo: “Họa sĩ Đỗ Đức có góc độ tiếp cận, trải nghiệm đa dạng nhờ nhiều năm lăn lộn. Ông đã sáng tác bằng sự hiểu biết và rung cảm với cỏ cây và đá cao nguyên. Qua các bức vẽ, công chúng có thể thấy được nhịp sống, văn hóa của người dân trên núi”.

Triển lãm Non nước biên thùy khai mạc vào trung tuần tháng 9. Tối đó ông viết trên trang cá nhân: “Sáng 14/9/2024, sau 9 giờ sẽ có cuộc đấu giá bức tranh sơn dầu “Trên nương” để lấy tiền làm một lớp học thứ 20, trong núi của huyện Đồng Văn, công trình tầm 150 triệu”. Đó là bức tranh khuôn khổ 60 x 80cm, được vẽ vào  năm 2017. Thì ra, Đỗ Đức là người có trái tim trùng nhịp đập với rẻo cao, thông qua Nhóm Hoa của đá mà ông là người đại diện tinh thần đã mấy lần bán tranh của mình để làm thiện nguyện.

Hoa của đá chắc là hoa tam giác mạch. Đó là loài hoa thường nở cuối năm, tím ngắt cả vùng cao nguyên biên viễn. Hoa của đá được đặt tên cho nhóm thiện nguyện, hẳn mang thông điệp cương cường, thủy chung, đùm bọc?

Buổi tối hôm đó, họa sĩ báo tin vui, “Bức tranh đấu giá được hơn trăm triệu, cộng với 50 triệu của nhiều cá nhân và mấy nhóm ủng hộ. Vị chi là được 150 triệu đủ làm một lớp học. Cảm ơn các tấm lòng vàng hỷ xả cho thế hệ tương lai của miền núi”.

2. Hà Giang là tỉnh cực Bắc, Đồng Văn là huyện địa đầu. Mảnh đất này đúng là “quê hương nghệ thuật” của Đỗ Đức. Ông kể rằng, Hà Giang còn rất nhiều điểm để khám phá. Riêng ở Đồng Văn, ngoài dinh thự Vua Mèo, còn có phố cổ, chợ xây bằng cột đá đẽo theo hình chữ “Môn”, tuổi đã trăm năm, nay vẫn vững chãi; khu đồn Pháp trên đỉnh núi vẫn còn đó.

Trước chuyến đi Hà Giang, tháng 5/2024, tôi trò chuyện với ông khi đang trên đảo Phú Quốc, ông kể cho nghe nhiều chuyện về đời sống của người Mông. “Anh có biết vì sao bây giờ vải vóc, quần áo của Trung Quốc rất rẻ, nhưng người Mông vẫn làm vải lanh không?”. Sau giây lát xúc động ông tiếp: “Phong tục của họ, người con gái về nhà chồng mẹ vẫn gửi cho bộ váy áo dệt bằng sợi lanh, để khi khuất núi, thì bộ váy áo mang theo được mang ra khâm liệm. Đó là nghĩa cử gia đình bọc đùm bọc con cái đến khi nằm xuống…”.

Nhiều năm đi núi tìm hiểu, ông hiểu khá nhiều tâm lý, tập quán của một số cộng đồng dân tộc. Ông bảo, ở rẻo cao chuyện trẻ con đi học chưa bao giờ quan trọng như ở xuôi. Vận động hiến đất làm trường có khi rất dễ, có khi rất khó, không biết thế nào đâu.

Ngoài vẽ tranh, Đỗ Đức còn là một người làm báo nhạy bén. Là hội viên Hội Văn học nghệ thuật các Dân tộc thiểu số Việt Nam, đến nay, ông đã in được hơn 20 đầu sách với các thể loại: tản văn, tạp văn, sách tranh và biên soạn một số bài nghiên cứu về nghệ thuật dân gian.

Tại Triển lãm Non nước biên thùy, ông giới thiệu cuốn sách ảnh Trang phục và nét văn hóa của các dân tộc thiểu số phía Bắc Việt Nam. Sách do ông viết đã được nhận Giải thưởng Sách quốc gia năm 2023. Ông quan sát kỹ đời sống, và cũng khá thấu hiểu phong tục các dân tộc thiểu số, đặc biệt ở Hà Giang - nơi ông qua lại sớm nhất và nhiều nhất. Chính vì thế mới có các tác phẩm Mười năm ngẫm ngợi, gồm 2 tập; Gã thợ xăm viết về chủ đề chim muông và môi trường miền núi.

Gần như với họa sĩ Đỗ Đức, máy ảnh là vật bất ly thân. Quan sát, suy nghĩ và bấm máy. Đọc tác phẩm của Đỗ Đức viết về dân tộc, miền núi mới biết, trang phục đều mang thông điệp. Các hoa văn trang trí, ô đường diềm, hình que, hình xoắn… đều chứa đựng ý nghĩa về đời sống tâm linh.

Người Mông tự hào về các trang phục làm bằng tay của mình. Những chiếc váy lanh xếp nhiều ly của phụ nữ luôn có vẻ đẹp đặc biệt. Tết đến hay lễ hội, chợ phiên, đám cưới… mọi người đều mặc các bộ quần áo đẹp nhất. Đây cũng là cơ hội thể hiện sự khéo léo, chăm chỉ của người phụ nữ. “Tôi chỉ vẽ khi tìm hiểu kỹ văn hóa vùng đất đó”.

Quốc lộ 4C, còn được gọi là “Con đường hạnh phúc” từ thành phố Hà Giang lên Đồng Văn, Mèo Vạc, bây giờ trở thành con đường quen thuộc của khách du lịch, nhất là dân phượt ngoại quốc. Thử hình dung vài chục năm về trước, đây không chỉ là con đường hiểm trở mà phương tiện vô cùng hiếm hoi và Hà Giang khi ấy vẫn còn ít người đặt chân tới lắm. Vậy mà họa sĩ đã có mặt ở đó lần đầu tiên cách đây hơn 50 năm, từ khi con đường “Con đường hạnh phúc” nhiều khúc chỉ là đường ngựa đi.

Ông đã đi và về đến không nhớ bao nhiêu lần. Càng đi ông càng gắn bó với vùng đất này, ông kể: “Lúc đó con tôi mới 6 tháng tuổi. Núi Hà Giang hùng vĩ. Đèo hiểm trở, không như bây giờ. Tôi thầm cám ơn vùng đất đã nuôi dưỡng nghệ thuật của mình”.

Căn hộ của ông ở một chung cư của Nhà Xuất bản Văn hóa dân tộc nơi ông từng ở trên phố Ngọc Khánh giờ là xưởng vẽ. Tôi ngắm mãi bức tranh “Tiếng gọi của rừng xanh”, khổ 100 x 160 cm, nhân vật là người đàn bà Mông đứng trên mỏm đá cheo leo, hai tay giơ lên khoảng không trông thật huyền bí, như muốn gửi một thông điệp cho đất trời khát vọng sống của những người trên đá.

Đỗ Đức từng có lúc cơ hàn, như bao nhiêu người, thời bao cấp, ông tâm sự: “Những năm 1980 - 1986, cuộc sống thiếu thốn đủ đường. Lúc đó tôi đã làm đủ việc kể cả vẽ bưu thiếp kiếm sống”. Thời cuộc đổi thay, ông cũng ngày một vững vàng rắn rỏi.      

Sau triển lãm Non nước biên thùy của họa sĩ Đỗ Đức, tôi trở lại Hà Giang. Đi qua Đồng Văn, trong tôi văng vẳng câu thơ của Y Phương, nhà thơ dân tộc Tày “Sống trên đá, không chê đá gập ghềnh”, và nhớ đến những gam màu trong tranh Đỗ Đức. Đá đâu vô tri, rắn rỏi và cường. Ở vùng cao, đá có linh hồn!

Ngô Đức Hành