Vấn đề bản sắc văn hóa trong văn học các dân tộc thiểu số – Từ một sự ngộ nhận

(Trích Tham luận tại Hội thảo quốc tế “Kinh tế và văn hóa - xã hội các dân tộc thiểu số trong bối cảnh hội nhập ASEAN”, diễn ra tại Thái Nguyên, tháng 5/2015).

VNTN - Văn học dân tộc thiểu số phát triển mạnh mẽ và đạt được nhiều thành tựu trong khoảng hai chục năm trở lại đây, nhất là vào thập niên đầu của thế kỷ XXI. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu là vô vàn nỗi lo cho hành trình đến tương lai của văn học các dân tộc thiểu số, trong đó có vấn đề "bản sắc văn hóa đang bị mai một dần".  Ở bài viết này, chúng tôi không bàn đến vấn đề thành tựu, bởi cho đến nay, không ai còn hoài nghi về những đóng góp của văn học dân tộc thiểu số trong nền văn học chung của nước nhà. Điều khiến chúng tôi quan tâm là những cảnh báo được dấy lên từ rất nhiều các diễn đàn, từ đàm luận văn chương đến các cuộc hội thảo, từ trả lời phỏng vấn đến những suy tư, trăn trở dãi bày trên trang viết, từ những nhà nghiên cứu đến những người sáng tác..., dường như tất cả đều tỏ ra quan ngại về vấn đề: văn học dân tộc thiểu số đang đứng trước nguy cơ mất dần bản sắc [1], cũng có nghĩa là đang trên một hành trình tự hủy diệt. Vậy, thực chất của vấn đề này là gì? Có lẽ, trước tiên, theo chúng tôi, phải xem xét lại những dấu hiệu, biểu hiện của hội chứng mất bản sắc dân tộc. Có thể điểm danh ra đây một số nguy cơ hàng đầu:

Một là, đội ngũ các nhà văn dân tộc thiểu số dường như không còn nhiều người thông thạo tiếng mẹ đẻ, càng ít người sáng tác được bằng song ngữ.

Hai là, chất dân tộc miền núi như một thứ giấy thông hành của nhà văn dân tộc thiểu số đang ngày càng mờ đi, có xu hướng hòa vào văn hóa người Việt (Kinh).

Ba là, những nét bản sắc văn hóa của các tộc người thiểu số như phong tục tập quán, đời sống tinh thần, tâm linh... ngày càng nhạt đi trong sáng tác của các tác giả dân tộc thiểu số.

Rồi còn nhiều biểu hiện khác nữa, để kết luận: văn học dân tộc thiểu số đang bị pha tạp, bị mất dần bản sắc.

Như thế, không phải chỉ riêng văn học, nói rộng ra, văn hóa các dân tộc thiểu số cũng đang đứng trước nguy cơ bị mai một, bị đồng hóa, bị mất đi bản sắc.

Về phía cá nhân, chúng tôi cho rằng đây là một sự ngộ nhận, từ sự ngộ nhận về văn hóa đến sự ngộ nhận về bản sắc văn hóa.

Ai cũng biết văn hóa không phải là một cái gì nhất thành bất biến. Trái lại, văn hóa có tính lịch sử và luôn vận động, biến đổi. Tuy nhiên, quá trình vận động biến đổi đó dường như chỉ thay đổi được diện mạo chứ không/ít thay đổi được cốt cách. Cái ít thay đổi đó mới là bản sắc. Chúng ta đi tìm bản sắc văn hóa, như cách chúng ta (một số người) đã làm, thực chất là việc truy tìm những cái dị biệt, một sự dị biệt đến khu biệt. Nhưng điều đó cũng có nghĩa là chúng ta đi tìm những cái không thể có. Bởi trên thực tế, văn hóa - nhìn trong tương quan giữa các tộc người, "không có gì là sự dị biệt đến khu biệt. Sự dị biệt cũng bao hàm tính phổ biến nhất định của nó"[2]. Cái mà chúng ta vẫn cho là khu biệt, là bản sắc ấy, suy cho cùng, chẳng qua chỉ là "yếu tố nổi trội ở tộc người này, nhưng lại ít/không nổi trội ở tộc người khác"[3]. Ngay cả cái được cho là nổi trội ấy, cũng không phải là một thuộc tính bất biến. Cái ta nhìn thấy, và ngay cả cái ta truy tìm, cũng chẳng qua chỉ là một lát cắt văn hóa trong một phạm vi chúng ta có khả năng/điều kiện nhận thức được mà thôi. Chẳng hạn, với người Mông, những yếu tố bền vững trong tâm lí tộc người như tâm thức lưu vong, tâm thức di dân, ám ảnh Hán..., rồi cả cá tính tâm hồn: dũng cảm đến liều lĩnh, phóng túng đến ngang tàng, cả tin đến ngây thơ... là những thuộc tính trội, nhưng trong đó, yếu tố nào là bản sắc của người Mông từ khởi thủy, cũng khó mà rành mạch được. Bởi những thuộc tính tâm lí đó, chỉ hình thành từ những cuộc thiên di, do điều kiện sống quá đỗi khắc nghiệt, phải sống chót vót trên những đỉnh núi cao, trốn tránh sự truy đuổi, tàn sát của người Hán, mới hình thành nên như vậy.

Nhiều cứ liệu đáng tin cậy cho rằng, tổ tiên của người Mông là những người trồng lúa nước, sinh sống ở đồng bằng [4]. Vậy thì lẽ nào lại có thể kết luận những yếu tố kể trên là bản sắc văn hóa của người Mông được? Suy cho cùng, nó là một phần biểu hiện của văn hóa, mang những đặc tính trội, trong một giai đoạn nhất định, đủ dài để nó trở thành bền vững.

Bản sắc văn hóa trong văn học các dân tộc thiểu số luôn là vấn đề được quan tâm.

Trở lại với văn học dân tộc thiểu số. Việc nhà văn không sáng tác bằng tiếng mẹ đẻ chưa chắc/không phải là nhà văn đó không còn giữ được bản sắc. Ngôn ngữ chỉ là phương tiện để biểu hiện văn hóa. Nó là công cụ để góp phần giữ gìn bản sắc chứ không phải là bản sắc. Ai cũng biết, ngôn ngữ là chứng tích văn hóa quan trọng vào bậc nhất của một tộc người. Tuy nhiên, ngôn ngữ trong văn học lại mang những đặc trưng nhất định của nó. Chẳng hạn, trong văn học người Việt. Suốt nhiều trăm năm ông cha ta vẫn nói tiếng Việt nhưng lại sáng tác thơ văn bằng chữ Hán! Vậy có ai nghi ngờ bản sắc Việt có hay không có trong những sáng tác chữ Hán của ông cha? Nếu nhìn rộng ra thế giới thì càng nên suy nghĩ. Ví như Tagore sáng tác bằng cả tiếng Anh và tiếng Pali; Beckett, Ionesco viết bằng cả tiếng Anh và tiếng Pháp; Cao Hành Kiện viết bằng Hoa ngữ và Pháp ngữ (Pháp ngữ nhiều hơn). Chẳng lẽ lại bảo các nhà văn lừng danh nói trên đánh mất đi bản sắc? Viết bằng ngôn ngữ nào không quan trọng, điều quan trọng là ở chỗ sử dụng thứ ngôn ngữ đó thế nào, nghĩa là cách tư duy, biểu đạt. Cho dù viết bằng tiếng Việt, không nhà văn người dân tộc thiểu số nào lại có cách tư duy thuần Kinh đến tuyệt đối. Trái lại, dù được coi là sáng tác khá thành công về đề tài dân tộc miền núi, Tô Hoài hay Ma Văn Kháng, Nguyên Ngọc cũng không thể nào có được cách cảm, cách nghĩ của người thiểu số. Vậy nên, nói như Tô Hoài, những sáng tác về miền núi của ông, dẫu được coi là thành công, thực chất cũng mới chỉ là những phác họa, chưa thể là sơn dầu, sơn mài được. Raxun Gamzatôp từng nói: "Không ai có thể hiểu ngôi nhà hơn bốn bức tường của nó". Nhà văn dân tộc thiểu số, dù viết về gì đi nữa, thì cái chất dân tộc vẫn ngấm sâu vào từng tế bào, hiện hữu ở từng nhịp đập trái tim, lan tỏa vào từng mạch máu, không thể/không dễ thay đổi được.

Ngoài ra, việc phong tục tập quán, đời sống tinh thần, tâm linh không được biểu hiện nhiều trong sáng tác của một số nhà văn dân tộc thiểu số, theo chúng tôi, cũng không lấy làm vấn đề quá lo lắng, bi quan. Những phong tục tập quán, những hội hè đình đám, những lối ăn lối mặc… đúng là nó mang vác hồn vía, tính cách, thói quen, tâm lí… dân tộc nhưng không phải là cái duy nhất. Hơn thế, nó chỉ có giá trị khi cộng đồng dân tộc sống khép kín, xa lạ/cách với các cộng đồng khác. Thời hiện đại tính chất tự trị, khép kín được thay thế bằng sự giao thoa, tiếp nhận, biến đổi. Vậy thì, đương nhiên những cái riêng biệt kia sẽ dần mất đi, hoặc ít nhất là biến đổi. Nhà văn không phải là người sưu tầm những chứng tích về một thời đã qua. Không ai cấm người Tày đi xe máy, lái ô tô, sử dụng Internet…, và chẳng ai bắt người Tày cứ phải mặc áo chàm, hát lượn, hát then… để bảo tồn bản sắc.  Đành rằng nhà văn góp phần làm sống lại văn hóa như một sứ mạng cao cả. Nhưng cũng không có nghĩa văn hóa là một cái gì cố định, bất biến, đã được định vị từ trong lịch sử mà ta vẫn gọi là truyền thống. Văn hóa, về bản chất không/ít thay đổi nhưng lại có sự tái cấu trúc liên tục về chất liệu. Không thể coi những dấu hiệu văn hóa mà ta dễ dàng quan sát, trong thế đối sánh và nhận thấy có sự khác biệt với những cái gọi là đặc trưng văn hóa đã được mặc định từ truyền thống, để rồi bảo rằng ta đang mất đi bản sắc như đánh rơi một hiện vật có thể cầm nắm và định giá được. Không có nhà văn nào, dù viết về những thứ ở trên trời, mà không phản ánh hiện thực, mà không phải chịu sự chi phối bởi những ám ảnh văn hóa từ cái nôi mà anh ta đã sinh ra, đã trải nghiệm. Nó ăn sâu và bền vững từ trong vô thức.

Do vậy, chuyện "mất đi bản sắc" trong sáng tác văn chương chỉ là chuyện hão huyền.

Điều khiến những người quan tâm đến văn hóa lo ngại là một sự hòa tan trong hội nhập. Chúng tôi cho rằng, sự hòa tan ấy chỉ là thứ được biểu hiện ra bên ngoài, là những vấn đề được liệt kê trong hồ sơ văn hóa mà thôi. Nó không phải là vân tay, là thẻ căn cước văn hóa của mỗi tộc người. Văn hóa không phải là cái thuộc về quá khứ. Văn hóa luôn thuộc về thì hiện tại, nó luôn đồng hành với con người, luôn luôn. Chủ nghĩa bảo thủ cho rằng bản sắc thuộc về cái bất biến, và vô tình đã đẩy văn hóa luôn thuộc về quá khứ, dị ứng với hiện đại và bản sắc đã bị đồng nhất với cái dị biệt. Gần đây, người ta chứng kiến một làn sóng du lịch đi tìm kiếm cái dị biệt của các tộc người chậm phát triển. Và thế là người ta càng cường điệu cái gọi là bản sắc…

Người Việt Nam trong giai đoạn hội nhập sâu sắc sẽ nói tiếng Anh nhiều hơn tiếng Việt, điều đó không khác gì người dân tộc chỉ nói tiếng phổ thông (tiếng Kinh) mà không nói tiếng mẹ đẻ. Bản sắc văn hóa vừa là cái được bộc lộ - cái đặc trưng nổi trội, dễ nhận ra, lại vừa là cái mẫu ADN được ẩn giấu, chỉ có thể nhận diện nó qua giám định. Cái dễ nhận ra cũng dễ biến đổi, vì đó chẳng qua là những biểu hiện văn hóa mang tính thích ứng với điều kiện xã hội trong những không/thời gian văn hóa được xác định. Văn hóa mang nhiều gương mặt của một tâm hồn. Những gương mặt ấy ở mỗi giai đoạn lịch sử là biểu hiện cụ thể của "sự tái cấu trúc liên tục chất liệu khi tộc người phải xê dịch vì tị nạn chính trị, tìm kiếm sinh kế, liên kết hay va chạm trong cộng cư với các tộc người lân cận"[5]. Nhà thơ Y Phương sáng tác bằng tiếng Tày (là tiếng mẹ đẻ), nhà thơ Vi Thùy Linh, dân tộc Tày, sinh ra ở Hà Nội, in thơ bằng tiếng Anh, liệu giữa họ có điều gì khác nhau? Biết đâu/có thể cái căn cước Tày ở Vi Thuỳ Linh chính là viết về tình yêu một cách thẳng thắn đến táo bạo; là sự phơi gan, phơi ruột trước trang giấy cả những điều thầm kín nhất mà không cần nguỵ trang. Vậy thì đó chính là bản sắc. Nó không mất đi, mà được trú ẩn trong một gương mặt khác, một hình thức biểu hiện khác.

Vậy thì chúng ta đang lo về điều gì cho văn học dân tộc thiểu số trong thời kì hội nhập? Tôi đã có một bài viết nhan đề: Liệu có phải trong tương lai, văn học các dân tộc thiểu số không còn bản sắc? Sẽ là như vậy nếu chúng ta cứ nhìn văn hóa như nhìn những hiện vật ở bảo tàng. Cũng vì thế mà không giải được bài toán về mâu thuẫn giữa bảo tồn và phát triển, giữa giữ gìn và phát huy. Phát triển luôn gắn liền với sự vận động. Bản thân văn hóa cũng bao hàm ý nghĩa vận động. Mỗi chúng ta trong hành trình cuộc đời từ thời thơ ấu đến khi về già có sự thay đổi rất lớn từ gương mặt đến vóc dáng cơ thể. Nhưng cái bản tính/căn cốt của mỗi người thì vẫn được bảo lưu. Người Mông ở Pháp, ở Mỹ, ở Úc, ở Canada không còn ở nhà trình tường, sống trên những đỉnh núi, tra ngô hốc đá và săn bắt thú rừng, thử hỏi con cháu họ làm sao còn giữ được tập quán "ăn theo lửa"? Lại nữa, nếu coi khẩu súng và cây khèn là những biểu tượng văn hóa tiêu biểu của người Mông, thì chưa chắc những biểu tượng ấy đã được lưu giữ ở những khu vực người nói trên. Nhưng chắc chắn, "người Mông là một dân tộc có phẩm chất văn nghệ ở mức cao"[6] là điều khó biến đổi.

Nguyễn Kiến Thọ