Thơ ca cần hướng tới những thông điệp mang ý nghĩa phổ quát

VNTN - Những góc nhìn tiến bộ, nhân văn về lý luận văn học, tác phẩm văn học nhìn từ lý thuyết tiếp nhận, thành tựu trong khám phá về bản chất của ngôn ngữ, về văn chương và thơ hậu hiện đại, thông điệp trong thơ… là những gì người yêu văn chương của Thái Nguyên được tiếp nhận qua buổi sinh hoạt chuyên môn “Hướng tới những thông điệp mang ý nghĩa phổ quát cho thơ" vừa diễn ra ngày 9/3 do Hội VHNT tỉnh tổ chức, với sự truyền đạt của nhà thơ Trương Đăng Dung.

Dự buổi sinh hoạt chuyên môn có nhà thơ Nguyễn Thúy Quỳnh, Chủ tịch Hội VHNT tỉnh; các hội viên chi hội Thơ, chi hội Văn xuôi, Chi hội Lý luận phê bình, cùng một số người yêu văn chương của Thái Nguyên; đông đảo thầy, trò các lớp Văn Trường THPT Chuyên Thái Nguyên.

Nhiệt tình, tâm huyết, tại đây nhà nghiên cứu lý luận văn học - nhà thơ - dịch giả nổi tiếng Trương Đăng Dung đã chia sẻ hai chuyên đề: “Tác phẩm văn học nhìn từ lý thuyết tiếp nhận” và “Hướng tới những thông điệp mang ý nghĩa phổ quát cho thơ”.

1. Được đào tạo tại Hungary, nhà thơ Trương Đăng Dung sớm được tiếp xúc với tinh hoa lý thuyết về khoa học xã hội của phương Tây, vì vậy ông đã cung cấp và hệ thống hóa cho người nghe những điều mới mẻ về khoa học văn học từ tiền hiện đại, sang hiện đại đến hậu hiện đại, vị trí và chức năng của lý luận văn học trong khoa học văn học nói chung; lý thuyết và những ví dụ sinh động về văn chương hậu hiện đại trong đời sống thơ hôm nay.

Nền tảng dẫn đến sự ra đời của lý thuyết tiếp nhận hiện đại, ông cho rằng: Tiếp nhận văn học hiện đại cần dựa trên những thành tựu như Triết học Hiện tượng học - triết học nhân sinh. Hiện tượng học dạy con người khiêm tốn, tôn trọng sự khác biệt trong quan điểm của mỗi người. Và đứng trước một văn bản văn học sẽ có những sự tiếp nhận khác nhau tùy ý hướng chủ quan của mỗi người - vai trò của chủ thể trong tiếp nhận.

Bên cạnh đó, ông cũng phân tích sâu về những những thành tựu trong khám phá về bản chất của ngôn ngữ trên thế giới qua các trường phái ngôn ngữ học để khẳng định: Ngôn ngữ có khả năng tạo lập đời sống riêng trong quan hệ với người nghe, độc lập với chủ ý của người tạo lập. Ngôn ngữ có khả năng phản bội lại người phát ngôn. Ngôn ngữ là một thế giới, chiều kích của thế giới đó phụ thuộc chiều kích của chủ thể phát ngôn. Có bao nhiêu con người là bấy nhiêu vũ trụ nông sâu khác nhau. Chỉ ngôn ngữ nghệ thuật - ngôn ngữ văn chương mới khám phá được đặc trưng bản thể - thế giới rất sâu bên trong của chúng ta.

Từ những vấn đề lý thuyết trên ông đã lý giải về tác phẩm văn học. Hiện tượng khen chê trong tác phẩm văn học; những tác phẩm trước đây rất nổi tiếng và “ồn ào” nay rơi vào im lặng, thậm chí bị quên lãng; những tác phẩm mà mỗi lần đọc ta lại tiếp nhận nó ở những tầng nghĩa khác nhau...

Bản chất của văn chương (mơ hồ, đa nghĩa). Nhờ đặc điểm đó mà văn học không phải thông tin báo chí hay chính trị. Người đọc phải cụ thể hóa văn học, gồm những tình huống không chính xác. “Với lớp lớp câu chữ phi vật thể ẩn chứa nhiều nghĩa khác nhau luôn biến động và phát triển không ngừng, tác phẩm văn học có phương thức tồn tại riêng thông qua người đọc”.

Mỗi người viết đương đại hãy xác định rằng mình chỉ có một nhóm độc giả. Người viết cũng đừng ảo tưởng rằng tác phẩm mình viết ra cả nước sẽ đọc và tung hô...

Ông cũng định nghĩa: Tác phẩm văn học là một quá trình - cơ chế tạo nghĩa của văn bản văn học không ổn định và mang tính quá trình. Vì vậy văn bản văn học còn mang tính kí hiệu, tính chất mở, tính không chính xác, tính lặp lại, tính dễ thay đổi của trường thẩm mỹ nghệ thuật…

2. Từ lý thuyết tiếp nhận hiện đại, trong phần thảo luận ông đã có cuộc trao đổi cởi mở với những câu hỏi “truy vấn” của người nghe xung quanh những điều về thơ và tác phẩm văn học hậu hiện đại, thơ hậu hiện đại. Ông ví dụ về bài thơ “Những kỷ niệm tưởng tượng” của ông ra đời khi ông đang làm nghiên cứu sinh tại Hungary. Công việc chính là viết luận án tiến sĩ và dịch Truyện Kiều sang tiếng Hungary. Sáng mùa đông năm 1983, thức dậy thấy tuyết rơi ngập trời, ông thấy nhớ nhà da diết. Ký ức về chiến tranh sống dậy, ông tưởng tượng bố mẹ và các em đang thiếu thốn ở quê nhà. Bỗng nhiên cảm thấy việc mình đang làm là vô nghĩa, có thể chẳng giúp được gì cho bố mẹ và các em...

Ý nghĩa nhan đề “Những kỷ niệm tưởng tượng”. Kỷ niệm lẽ ra là thứ đã xảy ra, nhưng những thảm họa con người chịu ở thế kỷ này khủng khiếp như chỉ xảy ra trong tưởng tượng. Lớp nghĩa thứ hai tác giả cũng muốn phản lại lý thuyết văn học phản ánh hiện thực. Bởi văn học không chỉ phản ánh hiện thực mà văn học còn phản ánh cả cái chưa hoàn tất, cái xảy ra trong tưởng tượng, trong giấc mơ. Khi viết bài thơ, ông cũng không nghĩ tới lý thuyết hậu hiện đại nhưng có lẽ bài thơ đã mang tinh thần hậu hiện đại như các nhà phê bình đã chỉ ra. Và cả tập thơ cùng tên của ông nữa - tập thơ đã được nhận Giải thưởng Hội nhà văn Hà Nội 2011, đó là cảm thức hiện sinh của ông liên quan đến cô đơn, thời gian và cái chết.

Hoặc với tập thơ “Em là nơi anh tị nạn”, “Thế giới này không còn chỗ bình yên, em là nơi anh tị nạn” (Tin nhắn cho em). “Em” - là một nơi mình an trú, có thể là em, là thơ, là rượu...

Với thơ ông quan niệm: đời sống nhiều cái quan trọng hơn, cấp thiết hơn là thứ gọi là thơ (thơ thẩn) ví như cơm ăn, nước sạch, thuốc, vacxin,… chứ không phải thơ. Người làm thơ cũng cần chấp nhận, thơ đôi khi không được đón nhận như vốn nó cần được đón nhận, nhưng thơ với cuộc sống luôn gắn bó với nhau. Và đã đến lúc thơ cần có những thông điệp mang tính phổ quát, như vậy đòi hỏi thơ phải khó hơn. Mỗi tập thơ cũng cần có những thông điệp nhất quán, xuyên suốt và hệ thống về một vấn đề nào đó như Huy Cận trong tập “Lửa thiêng”, Chế Lan Viên với tập “Điêu tàn”…

Thơ qua trải nghiệm của ông, khi người làm thơ luôn ý thức là một thi sĩ đích thực. Tính đại chúng có khả năng làm hỏng mất văn học, làm đơn giản hóa nghệ thuật. Người ta chỉ lo viết sao cho người đọc hiểu. Người làm thơ đích thực là phải có ý thức, thứ nhất để chia sẻ trải nghiệm của mình (thấy rằng công cuộc làm người có nhiều điều ý nghĩa)…

Về chủ nghĩa hậu hiện đại ở Việt Nam, ông khẳng định: Hậu hiện đại vào nước ta không bài bản như ở phương Tây - hậu hiện đại là sản phẩm của hậu công nghiệp, chủ nghĩa mất niềm tin vào những đại tự sự. Người ta phát hiện ra một dạng thức cô đơn mới “nỗi cô đơn thời gian”: Con người đứng giữa hiện tại nghĩ về quá khứ, ám ảnh bởi quá khứ. (Heidegger cho rằng không có quá khứ, chỉ có hiện tại) và bất an khi đối diện với tương lai. Con người không còn được an nhiên trong môi trường sống hiện đại…

 “Nỗi buồn chiến tranh” của Bảo Ninh đã rất thành công trong diễn tả nỗi cô đơn thời gian của con người trong hiện tại, cảm thấy lạc lõng, bất an trong hiện tại. Tự mỗi chúng ta đã có khác biệt trong cảm nhận thời gian. Nước ta đang trên đường công nghiệp hóa nhưng văn chương đã có hơi hướng hậu hiện đại (dù mình chưa qua thời đại công nghiệp, chưa đến hậu công nghiệp - hậu hiện đại).

Hậu hiện đại là cái xảy ra sau hiện đại. Nước mình còn đang hiện đại hóa nên chưa đến hậu hiện đại. Ông cũng không đánh giá hậu hiện đại quá cao, ông coi đó là một trạng thái, và trạng thái ấy sẽ qua đi nhanh. Ông khuyên, các bạn trẻ sáng tác và cứ viết nỗi đau của mình, viết như mình cần phải viết, thế chứ không thể khác. Không cần cố tỏ ra hậu hiện đại làm gì. Hậu hiện đại hay truyền thống không quá quan trọng. Quan trọng nhất là làm thế nào bài thơ hay và độc đáo, thể hiện được thông điệp gì.

Ông cũng nhận thơ ông chịu ảnh hưởng của Nguyễn Du, của truyện Kiều rất nhiều, khi ông dịch tác phẩm này ra tiếng nước ngoài. Đặc biệt, ông cũng ảnh hưởng của Kafka (khi dịch tác phẩm của Kafka) và nhiều nhà văn, nhiều nhà triết học phương Tây khác.

Nói về buổi sinh hoạt chuyên môn này, PGS. TS, nhà nghiên cứu phê bình văn học - nhà thơ Trần Thị Việt Trung cho biết: Đây là buổi sinh hoạt về thơ rất ấn tượng, mang màu sắc phương Tây - màu sắc hậu hiện đại. Buổi trao đổi mang tính học thuật cao và bổ ích, gần gũi với người sáng tác. Thơ của Trương Đăng Dung là thơ trí tuệ. Muốn hiểu được một tác phẩm ông viết, người tiếp nhận phải nỗ lực để tích lũy kiến thức về triết học và văn học thì mới thấy hay và giá trị.

Còn với những học sinh Trường THPT Chuyên Thái Nguyên đều chung cảm nhận: Đây là trải nghiệm “có một không hai”, về những tri thức, tâm tình, của nhà thơ mà từ lâu các em đã luôn ao ước được tiếp cận. Cuộc gặp gỡ và trao đổi với nhà thơ/nhà nghiên cứu phê bình Trương Đăng Dung có lẽ là cơ hội quý để các em trải lòng, để tri nhận tinh hoa tri thức văn chương của thế giới. Dương Ngô Minh Đức, lớp 11 chuyên Văn cho biết: Em thừa nhận tầm ảnh hưởng sâu sắc của sự nghiệp văn chương của ông với những sáng tác thơ của mình. Tiếp xúc với lý thuyết về tiếp nhận, em nhận ra trước kia mình đã từng ngộ nhận, hời hợt như nào khi đến với văn bản; và em cũng được mở mang tri thức về văn học, tiếp cận những lý thuyết mang tính cập nhật của lý luận văn học phương Tây. Bên cạnh đó, em cũng đã có cái nhìn sâu lắng hơn về thơ ca, và hiểu rằng, trong tương lai, ngòi bút của em sẽ phải men theo hướng đi nào có thể nâng cao được tầm vóc. Đặc biệt, em hiểu rằng, mình cần giao tiếp với tác phẩm văn học thế nào, cũng như chấp nhận những khác biệt, đối thoại với những độc lập trong diễn giải.

Và cũng giống như Minh Đức, qua cuộc trao đổi những người sáng tác thơ của Thái Nguyên càng vững tin hơn bởi như nhà thơ Trương Đăng Dung khẳng định: Không ai giống ai, mỗi người làm thơ người sáng tác thơ đều có một tạng riêng, sáng tác sao để người đọc chia sẻ, đón nhận, đồng cảm và thấy được thông điệp mang ý nghĩa thì đấy thực sự là niềm hạnh phúc lớn lao của nhà thơ.

Quang Khải