Phim “Địa đạo”: Sự khiêm tốn và tối giản của âm nhạc đã truyền tải những khốc liệt của chiến tranh

VNTN - Nếu phải kể tên một bộ phim mà khán giả ấn tượng nhất trong thời gian ra rạp gần đây tại Việt Nam, có lẽ câu trả lời mà ai cũng có thể hình dung ngay lập tức, đó là phim “Địa đạo: mặt trời trong bóng tối” (thường được gọi  tắt là "Địa đạo")của đạo diễn Bùi Thạc Chuyên. Với con số doanh thu hơn 150 tỷ đồng trong chưa đầy mấy tuần trình chiếu tại rạp thì đây chính là một cú vươn mình ngoạn mục của một bộ phim mà đối tượng khán giả hướng đến chủ yếu là người trưởng thành. Bộ phim có chủ đề xoay quanh cuộc chiến tranh, một chủ đề khó nhằn đối với bất cứ một đạo diễn nào.

Trong một bài phỏng vấn về vai trò của âm nhạc trong phim “Địa đạo”, Clovis Schneider, nhà soạn nhạc của bộ phim đã nói cái khó khi làm phim về đề tài chiến tranh như sau: “Rủi ro của một bộ phim chiến tranh thường là chúng dễ rơi vào trạng thái tâm lý. Điều này đã xảy ra, nhưng trong bộ phim này tôi cảm nhận được mong muốn tiếp cận chủ đề của đạo diễn khá trung lập, không thiên vị, không giống như một số bộ phim Mỹ về chủ đề này. Và âm nhạc, đặc biệt là trong thể loại phim về đề tài chiến tranh, có sức mạnh dẫn dắt cách nhìn nhận”. Để làm nổi bật cách nhìn nhận trung lập về cuộc chiến, âm nhạc trong phim được Clovis xây dựng một cách bao trùm toàn bộ bối cảnh lịch sử. Trong âm nhạc, ông không cố gắng tập trung vào các nhân vật hoặc làm nổi bật những bi kịch mà họ có thể trải qua, mà biến nó trở thành một phần của toàn bộ hành động.  

Clovis Schneider là một nhà soạn nhạc người Pháp, anh cũng là nghệ sĩ guitar kiêm chỉ đạo âm nhạc phim. Trước khi thực hiện nhạc phim “Địa đạo”, anh là tác giả của nhiều nhạc phim trong đó có một số bộ phim về đề tài chiến tranh. Bộ phim đầu tiên mà anh thực hiện là The Wall của đạo diễn Doug Liman cho chương trình thạc sĩ của mình tại Học viện quốc gia Âm nhạc và nghệ thuật Lyon cũng chính về đề tài chiến tranh. Ở độ tuổi ba mươi, anh đã giành được nhiều giải thưởng âm nhạc Pháp cũng như quốc tế, trong đó phải kể đến giải thưởng quốc tế âm nhạc điện tử năm 2017. Anh cũng đã từng có cơ hội thực hiện nhạc phim của đạo diễn Việt kiều Stéphane Lý - Cường với bộ phim Trong gian bếp của Nguyễn. Bộ phim này vừa được công chiếu tại các rạp phim trên toàn nước Pháp vào đầu tháng 3 năm 2025, sớm hơn “Địa đạo” một tháng. Có lẽ vì lý do đó nên khi được chọn làm nhạc phim “Địa đạo”, Clovis đã nghĩ tới việc hợp tác với các nghệ sĩ âm nhạc gốc Việt hiện đang sinh sống và làm việc tại Paris.

Nói về vai trò của âm nhạc trong bộ phim “Địa đạo”, chị Hồ Thụy Trang, nghệ sĩ âm nhạc dân tộc, giảng viên tại các học viện âm nhạc Paris và cũng là người sáng lập ra ban nhạc Tiếng Tơ Đồng chia sẻ: “Phải nói rằng âm nhạc tạo hiệu ứng rất cao cho bộ phim không kể đến ánh sáng, không kể đến tiếng động, không kể đến góc quay và diễn xuất, tất cả đều là phần rất quan trọng để tạo nên một bộ phim hay. Nói chung là bộ phim quay quá đẹp đã cho thêm nhiều cảm hứng và cảm xúc để ứng tác, ứng tấu hơn”.

Những tưởng làm nhạc phim không khó nhưng lại khó không tưởng, nhất là khi đó bộ phim có đề tài về một cuộc chiến đánh dấu bước ngoặt lịch sử không chỉ của một dân tộc mà của cả thế giới. Vì thế việc chọn nhạc phim trở thành một trong những yếu tố quan trọng quyết định cách đánh giá và nhìn nhận của khán giả dành cho nội dung của bộ phim. Phát biểu về quan điểm này, Clovis cho biết: Ban đầu, chúng tôi đã cân nhắc sẽ sử dụng nhạc giao hưởng. Nhưng rất nhanh, sau khi khớp vào phim, chúng tôi nhận ra rằng nhạc giao hưởng không phải là thể loại âm nhạc phù hợp. Thể loại nhạc này mang đến sự phong phú về âm sắc, sự hài hòa, điều này không phù hợp với thực tế của người lính Việt Cộng.

Những người lính Việt Cộng chế tạo bom từ những gì thu được từ bãi bom napalm. Ở họ có sự logic của việc sáng tạo, một đòi hỏi cần thiết để sinh tồn. Và đó chính xác là những gì anh muốn làm: thay đổi cách sử dụng các nhạc cụ, tìm ra những âm thanh thô sơ, khác thường, tạo ra một dạng âm nhạc mang tính sáng tạo.

Là một người Pháp tuổi đời còn khá trẻ, Clovis chưa từng biết về sự tồn tại của địa đạo Củ Chi cho đến khi nhận được lời mời làm nhạc phim. Để tìm hiểu, anh đã mua một cuốn sách, nhưng anh đã hiểu ra sau chuyến thăm Việt Nam và sau khi đến thăm địa đạo, anh nhận ra ở một phương diện nào đó, bộ phim kể lại câu chuyện một cách tốt hơn bất cứ cuốn sách nào và thậm chí còn hơn cả hiện trường hiện nay của “Địa đạo”. Đây chính là kinh nghiệm tuyệt vời nhất giúp anh hiểu rõ lịch sử hơn.

Phải chăng nhờ vị thế đứng ngoài lịch sử mà anh giữ được tính trung lập của một bộ phim mà chủ đề rất dễ sa vào tính sử thi chiến tranh. Nhờ đó bộ phim đã thu hút được không ít khán giả thuộc thế hệ gen Z. “Cách thức mà tôi chọn trong việc sáng tác nhạc phim là giữ thái độ trung lập, không cố tình tạo cho nhân vật đặc tính của một anh hùng, và tôi nghĩ rằng chính sự khiêm tốn và tối giản của âm nhạc, chúng chỉ giữ vai trò truyền tải sự khủng khiếp của chiến tranh và những khoảnh khắc sống khốc liệt. Âm nhạc phải nắm được những điều đó để làm toát lên hoàn cảnh sống của nhân vật tại thời khắc đó. Tôi nghĩ rằng có thể chính nhờ vào điều này mà bộ phim nhận được sự ủng hộ của khán giả. Theo cách mà bộ phim được xây dựng thì nó gần như một bộ phim tư liệu bởi đạo diễn không tìm cách biến một số nhân vật thành những người anh hùng mà để tự khán giả cảm nhận. Theo tôi thì đây là một sự lựa chọn rất khôn ngoan. Chúng ta đã được xem trong rất nhiều bộ phim Mỹ kể về cuộc chiến tranh tại Việt Nam nhưng trên thực tế chúng đều là những bộ phim có chủ đích dẫn dụ suy nghĩ của khán giả với sự đối lập giữa cái ác và chính nghĩa, nhưng bộ phim này không theo cơ chế đó”.

Sự khôn ngoan trong cách xây dựng phim thuộc về đạo diễn Bùi Thạc Chuyên, sự khôn ngoan trong cách thể hiện nhân vật thuộc về tài năng diễn xuất của các diễn viên, nhưng sự khôn ngoan trong cách thể hiện âm nhạc lại thuộc về Clovis và đội ngũ làm nhạc của anh. Việc lựa chọn nhạc cụ dân tộc cho một bộ phim về lịch sử của dân tộc đó là việc mà bất cứ nhà soạn nhạc phim nào cũng hiểu nhưng cách thức sử dụng nhạc cụ đó như thế nào để tạo ra hiệu ứng âm nhạc đặc sắc mang dấu ấn riêng biệt thì cần phải tìm tòi và sáng tạo rất nhiều. Về điều này, chị Thụy Trang cho biết: Nhạc cụ Việt Nam, thường khi ở trong nước thì tôi sử dụng nó như là một phần để biểu diễn giai điệu để đưa đến cho khán giả những làn điệu, hoặc tính năng của nhạc cụ đó. Nhưng khi ở nước ngoài,  với những người không hề biết về nhạc cụ của Việt Nam, tôi lại giúp họ cảm nhận và đã có những bứt phá rất độc đáo. Họ bảo tôi tạo ra một tiếng gì đó nghe thật ghê rợn thì tôi phải tìm kiếm trên cây đàn của mình để tạo ra một âm thanh gì đó mà trong khi ở trong nước không làm bao giờ. Bởi vì với những nhạc cụ này ở trong nước, chỉ dùng đàn để tạo ra những giai điệu mượt mà, những làn điệu dân ca chứ hiếm khi để tạo ra kịch tính.

Khi được hỏi về ý tưởng dùng đàn tranh như một nhận danh âm nhạc của “Địa đạo”, Clovis kể: Cùng với Hồ Thụy Trang, chúng tôi đã thử rất nhiều cách. Trước tiên chúng tôi đã thử chơi tất cả các bản nhạc đã viết. Tiếp đến chúng tôi tìm kiếm âm thanh dành cho một bộ phim chiến tranh. Chiến tranh thì bao giờ cũng là hỗn loạn, không có bất cứ một sự hài hòa nào nên âm nhạc cũng phải đúng như thế, không có sự hài hòa âm điệu và phải tạo cảm giác chân thật đến ngộp thở. Chúng tôi đã phối âm rất nhiều lần với ý tưởng phá vỡ những quy chuẩn. Nhờ vào âm thanh của đàn tranh, chúng tôi đã tìm thấy những âm điệu rất thú vị, những nốt nhạc không đúng điệu. Tôi đã sử dụng những đoạn âm nhạc đó rồi sáng tác thêm, biến những âm thanh đó, nhạc cụ đó trở thành một dạng tựa như một nhân vật của phim.

Trong suy nghĩ của Clovis khi anh sáng tác và làm việc, anh sẽ học phương pháp thông minh và sáng tạo của những người lính Việt Cộng.  Ví như, chỉ từ những thứ thu lượm được như những quả đạn napalm, họ đã chế tạo thành những quả bom. Xuất phát từ việc tự mày mò, làm thế nào mà có thể sáng tạo ra một thứ này từ việc tận dụng một thứ khác và biến công dụng ban đầu của nó để chế tạo ra thứ mới, anh đã nghĩ tới việc làm thế nào để sáng tác âm nhạc của bộ phim từ những dụng cụ không phải là nhạc cụ và làm thế nào để sử dụng những nhạc cụ mà không sử dụng những âm thanh vốn có của nhạc cụ đó. Ví dụ như đàn tranh, thay vì sử dụng phần dây đàn thì, anh và đồng nghiệp đã sử dụng phần khác của đàn. Đối với đàn guitar cũng thế, anh không chơi đàn guitar một cách như người ta chơi guitar. Để có được những âm thanh chói tai anh dùng cây kéo của đàn violon để chơi guitar... Rõ ràng là, âm nhạc đã góp phần củng cố thêm linh hồn của bộ phim, để nó gây được tiếng vang trong thời gian vừa qua.

Quyên Gavoye