Nghệ thuật Trúc Chỉ Huế

VNTN - Một buổi sáng đầy nắng, chúng tôi ghé đến Vườn Trúc Chỉ, không gian nghệ thuật đầy chất thơ nằm trên một con đường nhỏ trong Thành Nội. Đây cũng là nơi gắn bó với một loại hình nghệ thuật mới đang tiến những bước dài trên con đường chinh phục những giá trị tưởng rằng đã lãng quên. Bên ấm trà thơm đậm đà, chúng tôi được nghe họa sĩ Phan Hải Bằng say sưa kể câu chuyện về Trúc Chỉ, về hành trình của một nỗi đam mê bất tận và những ấp ủ đầy tâm huyết cho tương lai của loại hình nghệ thuật mới này.

Họa sĩ Phan Hải Bằng (bên trái) và không gian sáng tạo nghệ thuật của mình

Trước tiên cần phải nói, cái tên Trúc Chỉ được người ta bắt đầu quen và nhớ từ năm 2012 bởi nhà nghiên cứu, dịch giả Bửu Ý. Trúc Chỉ hiểu theo nghĩa nôm na là “giấy tre”. Thế nhưng không như nhiều người vẫn hiểu lầm theo nghĩa đó, bởi nếu gọi như thế thì quá đơn giản và không nói được tinh thần làm nên sự khác biệt. Họa sĩ Hải Bằng cho biết: Ngay từ cuộc triển lãm Trúc Chỉ đầu tiên tổ chức tại Huế, nhiều người đến xem vẫn cứ nghĩ đó là một loại giấy tre mà người họa sĩ đã nghiên cứu và phục hồi. Nghĩ về Trúc Chỉ như vậy là không hoàn toàn đúng. Bởi vì thông thường nếu như trên một tờ giấy đã có sẵn người ta sẽ phải vẽ, in hoặc viết lên để tạo nên một tác phẩm thì ở đây, bản thân tấm Trúc Chỉ đã có thể là một tác phẩm độc lập. Nhà nghiên cứu Bửu Ý đặt tên Trúc Chỉ cũng chính là dựa trên tinh thần ấy. Khái niệm Trúc Chỉ còn mang đến một điều gì đó khác hơn nhiều, đó là những giá trị nhân văn nguyên vẹn mà Trúc Chỉ đã đem đến cho mọi người qua sự vận động của chính nó. Đó cũng chính là khởi nguồn cho nghệ thuật Trúc Chỉ.

Với Trúc Chỉ, chúng ta đã có một khám phá mới, một “phác đồ“ mới về ngôn ngữ tạo hình, ngôn ngữ thị giác. Vốn là một giảng viên của Bộ môn Đồ họa (Đại học Nghệ thuật Huế), họa sĩ Hải Bằng đã nhiều năm gắn bó với việc tìm tòi, sáng tạo và tìm một hướng đi mới cho riêng mình. Cũng đã mất ròng rã cả chục năm trời tìm tòi, nghiên cứu thử nghiệm trên rất nhiều chất liệu khác nhau như rơm, tre, dâu, mía, chuối…, kể cả lục bình, lá thông…; cùng với sự trải nghiệm tại các làng nghề làm giấy thủ công trên nhiều vùng miền của đất nước, thậm chí là ở nước ngoài, cuối cùng anh đã tìm đến với cây tre như một nguồn nguyên liệu hết sức phổ biến ở Việt Nam, nhưng trên hết là tinh thần văn hóa dân tộc mà Tre là một biểu tượng để xây dựng nên một giá trị mới, một loại hình nghệ thuật mới ra đời với tên gọi Trúc Chỉ.

Nghề giấy và quy trình kỹ thuật để làm giấy không phải xa lạ gì với dân tộc Việt Nam cũng như một số nước lân cận. Tre và một số nguyên liệu khác cũng đã được sử dụng trước đây. Đó là quy trình, kỹ thuật truyền thống đơn thuần. Đối với họa sĩ Phan Hải Bằng, nếu chỉ tạo ra một sản phẩm giấy đơn thuần không khó, nhưng điều đó không làm anh thỏa mãn. Bằng nỗi đam mê bất tận, và định hướng mở, cùng với việc vận dụng những kỹ thuật tạo hình đồ họa như kỹ thuật tạo hình bằng phương pháp ăn mòn giấy hay sử dụng các khuôn trổ…, anh đã tạo ra một loại hình giấy - mỹ thuật mang tính đặc thù, chất chứa vô vàn nguồn cảm hứng mới lạ và đầy ắp niềm háo hức khám phá và thể hiện.

Trúc Chỉ ra đời không những chỉ dừng lại ở đó, mà bằng sự hiểu biết sâu rộng kiến thức mỹ thuật hiện đại, cùng với kinh nghiệm cá nhân được đúc kết qua thời gian, anh đã tạo ra sự đa dạng hiếm có trong nghệ thuật Trúc Chỉ. Trên tấm giấy đã được tạo ra từ quy trình làm giấy dó truyền thống của một số làng quê phía Bắc, họa sỹ đã tác động lên đó bằng nhiều phương thức khác nhau để làm thay đổi cơ bản cấu trúc bề mặt của nó. Công việc này đòi tính cẩn thận, tỉ mỉ, sáng tạo, có đôi bàn tay khéo léo và con mắt tinh tế khi thao tác. Việc sử dụng áp lực nước là nhằm mục đích làm chủ cấu trúc bột giấy, chủ động thay đổi cấu trúc xơ sợi trong tấm giấy để làm thay đổi dần từng lớp bột giấy, tạo ra các sắc độ cho hình ảnh, cấu trúc, bố cục muốn thể hiện trên đó. Sau khi bị tác động, tùy vào thời gian và số lần mà độ dày mỏng của giấy sẽ thay đổi khác nhau tùy theo ý đồ của họa sĩ. Tác phẩm Trúc Chỉ được xem là hoàn thành khi sắc độ đậm nhạt và các tạo hình về nét, mảng đã đạt yêu cầu như phác thảo. Tiếp đó, tác phẩm Trúc Chỉ được phơi khô ngay trên khung, sau khi khô, dỡ ra đã hình thành một tác phẩm độc lập, và duy nhất. Về cơ bản, nó chính là sự kết hợp phương pháp chế bản ăn mòn kim loại và phương pháp in xuyên của nghệ thuật đồ họa. Đây cũng là cơ sở hình thành nên thuật ngữ Đồ họa Trúc chỉ/ trucchigraphy.  Điều làm nên sự độc đáo của tác phẩm chính là hình ảnh, cấu trúc, sắc độ… qua hiệu ứng ánh sáng sẽ hiện lên đầy đủ hiệu ứng thẩm mỹ để người xem có thể thưởng thức tác phẩm một cách trọn vẹn và linh hoạt.

Nghệ thuật Trúc Chỉ thực sự đã đem lại một nguồn năng lượng mới để người nghệ sĩ thêm cơ hội thoát khỏi sự sáo mòn lâu nay, đem đến một phương cách thưởng thức nghệ thuật mới với những giá trị văn hóa truyền thống thuần Việt nhưng lại hết sức hiện đại. Giá trị hơn nữa là các họa sĩ đã nghiên cứu kết hợp nghệ thuật Trúc Chỉ ở cả hai hướng giữa nghệ thuật tạo hình/thị giác và nghệ thuật ứng dụng, với các nghề thủ công truyền thống khác của Huế để tạo nên những sản phẩm mới, mang đậm dấu ấn của văn hóa Huế như: làng tranh truyền thống Sình, mây tre đan Bao La, nghề làm nón, diều, dù tre... vừa tạo ra sự phong phú cho các sản phẩm, vừa kết nối các làng nghề với nhau để cùng phát triển. Công việc này cũng không đơn giản khi tiếp cận với các làng nghề truyền thống. Những ngày đầu họ phải trực tiếp đến các làng nghề để thuyết trình, hướng dẫn và thuyết phục người dân hợp tác với mình trong định hướng của dự án nghệ thuật Trúc Chỉ Việt Nam. Vì đây là một loại hình mới, hơn nữa cũng rất khó trong việc để người làng nghề bỏ đi những thói quen sản xuất truyền thống vốn chỉ chú trọng phục vụ đời sống mà đôi khi lãng quên yếu tố thẩm mỹ. Nhưng với sự kiên trì thuyết phục, cuối cùng một số làng nghề cũng bắt đầu nhận thức ra vấn đề và bắt tay liên kết. Từ đó, các sản phẩm như: nón, ô, các loại đèn, ví, túi xách, bình phong... ngày càng được mọi người yêu thích và quan tâm.

Các dự án triển lãm nghệ thuật Trúc Chỉ đã bắt đầu tạo được sức lan tỏa trong cộng đồng. Để quảng bá và giới thiệu nghệ thuật Trúc Chỉ, nhiều cuộc triển lãm đã diễn ra tại nơi khai sinh ra nó - thành phố Huế, và tiếp tục tạo nên một sức thu hút mới, một diện mạo mới tại nhiều cuộc triển lãm ở nhiều địa phương khác như thành phố Hồ Chí Minh, Đà Lạt, Nha Trang, Lào, Mỹ…, và gần đây nhất là tại Viện Goethe Hà Nội vào tháng 7/2016. Các họa sỹ trong và ngoài dự án cũng đã gặt hái được những giải thưởng Mỹ thuật quốc gia và địa phương như: Hội Mỹ thuật Thừa Thiên Huế, Hà Nội, Festival Mỹ thuật trẻ Việt Nam, Triển lãm Mỹ thuật ứng dụng toàn quốc, Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc…

Hiện nay bên cạnh những dự án có tính chất đột phá đang được xây dựng, họa sĩ Phan Hải Bằng và các cộng sự đang tất bật chuẩn bị cho một cuộc triển lãm lớn về Trúc Chỉ vào tháng 4 năm 2017 tại Huế, trong dịp Festival Làng nghề Huế.

Sản phẩm Trúc Chỉ 

Nghệ thuật Trúc Chỉ đã như hóa thân của sự chuyển động và hò hẹn của tháng năm, là sự kết dính quá khứ và hiện tại, kế thừa và phát triển giữa yếu tố truyền thống và hiện đại qua con mắt tài hoa của người họa sĩ. Qua đó, những giá trị văn hóa, những giá trị nhân văn của dân tộc Việt nói chung và của Huế nói riêng được gìn giữ, phát huy và đem lại một đóng góp mới, một sức sống mới cho nghệ thuật nói chung và cho chính nghệ thuật Trúc Chỉ. Bằng phép tiếp biến văn hóa truyền thống trong bối cảnh đương đại, Trúc Chỉ như một phép ứng xử đúng với các giá trị truyền thống Việt Nam

Lê Tấn Quỳnh