Thành tựu Kiến trúc Thái Nguyên từ 1975 đến nay, định hướng hoạt động Kiến trúc giai đoạn mới

Kiến trúc nằm giữa ranh giới nghệ thuật và khoa học kỹ thuật. Nghệ thuật Kiến trúc được đọng lại trong không gian sống của con người. Kiến trúc là bức tranh phản chiếu sự phát triển kinh tế - văn hóa - xã hội và trình độ phát triển văn minh, thể hiện mức sống cư dân và sự phồn thịnh của xã hội theo giai đoạn lịch sử của một khu vực, một vùng, thậm chí của cả một quốc gia.

1. Sau 50 năm xây dựng và phát triển, tính từ năm 1975, kiến trúc Thái Nguyên được xác định làm hai giai đoạn phát triển.

Tính từ năm 1975, khi hai miền Nam, Bắc thống nhất, cơ hội mới mở ra cho sự phát triển. Nhưng đường lối quản lý kinh tế theo tập trung, dư âm hậu quả của chiến tranh chống Mỹ cùng tác động của chiến tranh biên giới phía Bắc và phía Tây Nam đã ảnh hưởng đến công cuộc dựng xây đất nước. Trong hoàn cảnh đó, quy hoạch - kiến trúc Thái Nguyên giai đoạn 1975 - 1986 chưa làm được gì nhiều và để lại ít dấu ấn về kiến trúc có giá trị.

Năm 1986 bước vào giai đoạn đổi mới, đặc biệt từ năm 2007, khi Việt Nam chính thức gia nhập tổ chức thương mại thế giới WTO, kinh tế - xã hội Việt Nam và khu vực Thái Nguyên đã có bước chuyển biến mạnh, tạo tiền đề cho quy hoạch và kiến trúc phát triển. Bức tranh tăng trưởng tổng thể kinh tế - xã hội, sự chuyển dịch của sự nghiệp đô thị hóa, sự chuyển mình của công tác quy hoạch xây dựng, khắp nơi từ thành thị đến nông thôn như một công trường lớn, các đồ án quy hoạch gần như được phủ khắp, các công trình kiến trúc mọc lên ở mọi nơi. Quỹ tài nguyên về kiến trúc đầy dần theo thời gian góp phần kiến tạo nên bộ mặt tươi mới của đô thị và nông thôn Thái Nguyên.

Ở giai đoạn đầu (1975 - 1986) công tác quy hoạch chỉ tập trung ở các trung tâm đô thị, ở thành phố Thái Nguyên, thị xã Sông Công, các thị trấn huyện lỵ. Tuy các đồ án về quy hoạch thực hiện chưa được nhiều, tính dự báo chưa cao nhưng đã có những bước đi ban đầu làm tiền đề cho sự phát triển hệ thống đô thị ở giai đoạn tiếp theo và có nhiều đồ án được đánh giá tốt như: quy hoạch thị trấn Đình Cả (Võ Nhai), Yên Lạc (Na Rì)… Hệ thống công trình công cộng, hành chính bước đầu đã dần được hình thành, một số công trình kiến trúc tiêu biểu được xây dựng trong giai đoạn này được kể đến như: Trụ sở Ngân hàng Nhà nước tỉnh Thái Nguyên; Khách sạn Thái Nguyên; Cung thiếu nhi Thái Nguyên; Nhà văn hóa Công nhân Gang Thép; Rạp chiếu bóng Bắc Kạn; Vườn hoa Sông Cầu… Về nhà ở một số khu chung cư 3 - 5 tầng được hình thành như các khu: Khu Gò Đầm, Phủ Liễn, Cam Giá... Tuy nhiên với tiêu chuẩn thấp, đến nay các công trình này hết niên hạn sử dụng đã dỡ bỏ hoặc thay thế. Khái niệm nhà ở dân tự xây dựng, chủ yếu là  nhà tạm và nhà cấp 4, phục vụ tiện nghi tối thiểu của không gian ở đã hình thành ở giai đoạn này.

Giai đoạn 1986 đến nay, kiến trúc Thái Nguyên có bước phát triển mạnh. Quy hoạch xây dựng đã phủ khắp trên địa bàn, mọi nguồn lực về điều kiện tự nhiên và xã hội được huy động cho sự nghiệp đầu tư phát triển. Quỹ tài nguyên về kiến trúc và quy hoạch được hình thành với khối lượng đáng ghi nhận.

Về mặt quy hoạch: Nếu trước năm 1986 tỷ lệ đô thị hóa mới đạt khoảng 10% trên toàn tỉnh thì đến nay đã đạt tỷ lệ trên 40%. Hệ thống đô thị trên toàn địa bàn phát triển mạnh mẽ, toàn tỉnh hiện đã có 14 đô thị với 3 thành phố, nhiều khu đô thị phát triển mới, phát triển mở rộng như: Cù Vân, Hà Thượng, Quân Chu (Đại Từ), Quang Sơn (Đồng Hỷ), Giang Tiên, Đu (Phú Lương), Hương Sơn (Phú Bình)… Quy hoạch tỉnh đã được lập, các đô thị đã được quy hoạch phù hợp với giai đoạn phát triển gồm các đô thị thành phố, các đô thị mới, các thị trấn, thị trấn huyện lỵ; các quy hoạch vùng huyện, hệ thống quy hoạch nông thôn mới được hình thành với trên 170 xã. Quy hoạch các khu chức năng (du lịch, công nghiệp, di tích...) cũng cơ bản được lập và dần hoàn thiện. Bức tranh phát triển đô thị, không gian khu vực nông thôn và nhiều khu chức năng đã được hình thành, tạo cơ sở và nền tảng cho sự phát triển.

Trên cơ sở các quy hoạch được lập, các chương trình phát triển đã được triển khai cùng với mức thu nhập của cộng đồng được nâng cao, kiến trúc Thái Nguyên phát triển mạnh trong giai đoạn này với nhiều công trình tiêu biểu.

Trước tiên có thể kể trong lĩnh vực nhà làm việc có Trụ sở hành chính huyện Đồng Hỷ; Trụ sở hành chính mới thành phố Phổ Yên; Nhà hành chính công tỉnh Thái Nguyên; Trụ sở Đảng ủy Khối các cơ quan tỉnh… Trong lĩnh vực công trình giáo dục có: Các công trình thuộc Đại học Thái Nguyên và các trường thành viên; Trường THPT Tức Tranh, Trường Liên cấp khu Crown Vilias, Tiểu học Lũng Luông… Với chuỗi 787 di tích từ cấp đặc biệt đến cấp tỉnh đã được xếp hạng làm cơ sở giữ gìn quản lý, bảo tồn và khai thác, trong đó có nhiều kiến trúc về di tích được tu bổ đáng ghi nhận: Di tích lịch sử ATK Định Hóa, di tích Chùa Hang, di tích Lý Nam Đế, di tích Thanh niên xung phong - Đại đội 915…

Hệ thống cơ sở y tế trên địa bàn tuy chưa được đồng bộ nhưng cũng có một số kiến trúc tiêu biểu có thể kể đến như Bệnh viện Trung ương Thái Nguyên, Bệnh viện Quốc tế, Trung tâm Y tế Võ Nhai, Phòng khám Trung tâm Y tế Phổ Yên… Hệ thống công trình y tế đã thực hiện tốt vai trò trong việc khám, chữa, công tác y tế dự phòng.

Các thiết chế văn hóa từng bước được hoàn thiện từ khu vực đô thị đến tổ nhân dân đáp ứng hiệu quả sinh hoạt văn hóa, nâng cao tính giáo dục, nâng cao đời sống tinh thần của xã hội và cộng đồng, một số công trình tiêu biểu trong lĩnh vực này như công trình Đài tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ tỉnh Thái Nguyên, các đài liệt sĩ, đền thờ cấp huyện, các đài liệt sĩ cấp phường, xã… Các công trình được xây dựng đều mang tính đặc trưng mang lại giá trị truyền tải và thông điệp truyền cho thế hệ mai sau. Các quảng trường đô thị; Nhà hát Ca - Múa - Nhạc Dân gian Việt Bắc; Sân vận động Thái Nguyên; Trung tâm văn hóa thành phố Phổ Yên; Cung văn hóa công nhân thành phố Sông Công; Nhà thi đấu thể dục thể thao tỉnh Thái Nguyên; Bảo tàng Quân khu 1... là những công trình kiến trúc tiêu biểu trong lĩnh vực văn hóa trên địa bàn.

Những khu đô thị và nhà ở phát triển mạnh vào thời kỳ từ sau 2007, các khu đô thị mới bắt đầu hình thành và phát triển, được ghi nhận với một số điển hình Khu nhà ở công nhân Khu công nghiệp Yên Bình, Khu Đại Thắng, Crown Villas, Danko City, Việt Hàn, Tấn Đức, Hồ Xương Rồng… cùng với đó là hàng vạn công trình nhà ở bằng nguồn lực của xã hội đã phủ khắp khu vực từ đô thị đến vùng nông thôn, tạo nên các không gian sống chất lượng với nhiều mẫu nhà ở và nhiều dãy phố đẹp, góp phần tạo bộ mặt tươi mới đóng góp cho sự phát triển.

Trong lĩnh vực phát triển Kiến trúc công nghiệp: Nếu trong thời kỳ đầu Thái Nguyên có những hình ảnh của Khu Gang thép Thái Nguyên, Khu công nghiệp Gò Đầm là biểu tượng thì từ năm 1986 chính sách của Đảng và Nhà nước đã tạo điều kiện cho việc huy động các nguồn lực cho đầu tư phát triển. Các khu công nghiệp: Sông Công, Điềm Thụy, Cây Bòng, Sơn Cẩm… cùng hàng loạt các nhà máy đã ra đời. Hình ảnh kiến trúc công nghiệp, biểu thị cho sự tăng trưởng đã phủ kín các khu, cụm công nghiệp và xuất hiện nhiều nơi trong tỉnh.

Khu vực bảo tồn và tăng trưởng xanh: đến nay nhiều khu sinh thái, khu du lịch đã hình thành và phát triển như Khu du lịch Hồ Núi Cốc, Khu suối Kẹm - La Bằng, Cửa Tử - Hoàng Nông (huyện Đại Từ); Khu du lịch Hang Phượng Hoàng - Suối Mỏ Gà (Võ Nhai), Khu Bảo tồn Làng nhà sàn sinh thái Thái Hải (TP Thái Nguyên), Khu du lịch Dũng Tân (TP Sông Công); các Khu du lịch tâm linh… là điểm đến không thể thiếu đối với cộng đồng và du khách khi đến với Thái Nguyên.

Trong lĩnh vực lý luận, phê bình kiến trúc, thường xuyên trên các diễn đàn, các bài báo, bài viết được đăng tải, sách về lý luận, phê bình kiến trúc cũng đã được xuất bản. Vị thế và vai trò của kiến trúc trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội đã dần được khẳng định.

2. Nhìn lại các giai đoạn hành trình 50 năm, kiến trúc và quy hoạch Thái Nguyên đã tạo ra một quỹ tài nguyên đáng kể có nhiều tác phẩm có giá trị.

Tuy vậy, cũng phải nhìn nhận, chúng ta xây dựng nhiều nhưng chưa nhiều tác phẩm kiến trúc. Chúng ta chưa có nhiều quy hoạch ý tưởng hay, chất lượng tốt. Tính dự báo trong các đồ án thường ngắn hạn, “Tầm nhìn” trong các đồ án quy hoạch chưa thực sự đạt làm trọng tâm. Về kiến trúc công trình Thái Nguyên chưa nhiều không gian giá trị, thiếu vắng những công trình mang tính biểu tượng. Chiến lược hoạch định, chương trình đầu tư và chỉ tiêu hàm lượng văn hóa - nghệ thuật chưa được đặt ra cho các quy hoạch, các đồ án. Công tác lý luận phê bình kiến trúc còn hạn chế và cũng chưa có nhiều chuyên gia trong lĩnh vực này.

Nhìn lại 50 năm, bước vào kỷ nguyên mới, kiến trúc nhận vai trò trọng trách lớn với những nhiệm vụ cụ thể.

Đẩy mạnh công tác lập, điều chỉnh các đồ án quy hoạch, chú trọng cấu trúc các đồ án theo hướng tôn trọng cảnh quan, chú trọng yếu tố tầm nhìn, đảm bảo yếu tố xanh, yếu tố văn hóa, tính bản địa, giải pháp hiện đại. Đẩy mạnh hoạt động thi tuyển kiến trúc và thi tuyển đồ án quy hoạch. Công tác xây dựng lực lượng KTS địa phương đáp ứng nhiệm vụ về quản lý; tư vấn; phản biện, lý luận phê bình kiến trúc; lập kế hoạch thu hút, bồi dưỡng nhân tài đi liền với kế hoạch vinh danh động viên các tác giả, tác phẩm có giá trị. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, truyền thông, nâng cao nhận thức thẩm mỹ; quan tâm tới sự tham gia của cộng đồng trong hoạt động kiến trúc; số hóa quỹ tài nguyên kiến trúc, quy hoạch và tăng cường sự hợp tác trong phát triển… là những việc cần làm trong giai đoạn tới.

Tự hào với thành tựu 50 năm, đứng trước vận hội mới, hy vọng kiến trúc Thái Nguyên có bước đột phá, tạo nên giá trị, đồng hành cùng với sự phát triển chung để chúng ta có quyền tự hào về miền đất và con người Thái Nguyên trong kỷ nguyên mới.

KTS. Nguyễn Văn Cường