Từ “Chất địa phương” nghĩ về bản sắc trong Mỹ thuật Việt

Cuộc thi vẽ minh họa tôn vinh những giá trị bản sắc địa phương do Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc; Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội phối hợp với một số đơn vị tổ chức trên quy mô cả nước đang diễn ra. Với mục đích kêu gọi các nghệ sĩ trẻ cùng tôn vinh và lan tỏa những nét đẹp văn hóa địa phương trên khắp Việt Nam, bằng các tác phẩm tranh minh họa, một lần nữa cho thấy yếu tố bản sắc luôn là chìa khóa để mỹ thuật Việt Nam bước vào sân chơi nghệ thuật quốc tế.

Bản sắc - bộ nhận diện mỹ thuật Việt

Trong quá trình phát triển nghệ thuật, bản sắc văn hóa luôn là yếu tố then chốt định hình tính độc đáo của một nền mỹ thuật. Bản sắc không chỉ là “bộ nhận diện” văn hóa, mà còn là cốt lõi tư tưởng, thẩm mỹ và cảm quan sáng tạo của một dân tộc, một cộng đồng hay một cá nhân.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, mỹ thuật Việt Nam đang đứng trước nhiều thách thức và cơ hội trong việc gìn giữ, phát triển bản sắc dân tộc. Bởi thực tế, bản sắc trong mỹ thuật không chỉ đơn thuần là yếu tố văn hóa truyền thống, mà còn là sự kết tinh của giá trị thẩm mỹ, quan điểm sáng tạo, ngôn ngữ hình tượng và phương pháp thể hiện mang tính đặc trưng. Bản sắc còn được thể hiện qua chất liệu, kỹ thuật, nội dung phản ánh đời sống, tư duy triết lý và cách nhìn thế giới của nghệ sĩ trong những bối cảnh văn hóa - lịch sử cụ thể.

Họa sĩ Nguyễn Văn Chiến cho rằng mỹ thuật truyền thống do cha ông để lại hàm chứa những giá trị và ý thức sâu sắc, đóng vai trò quan trọng trong việc gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc. Vì thế, quá trình phát triển mỹ thuật hiện đại cần quan tâm đến việc bảo tồn, kế thừa và phát huy truyền thống, đồng thời tiếp thu tinh hoa nghệ thuật thế giới, đổi mới phù hợp với thời đại để tạo nên một nền nghệ thuật tạo hình đậm đà bản sắc dân tộc.

Ông bày tỏ: “Bản sắc dân tộc luôn phải gắn liền với sáng tạo là đòi hỏi trong mỗi tác giả trên con đường tìm những giá trị mới. Đây cũng là yêu cầu chung trong văn hóa - nghệ thuật và mỹ thuật”.

Trong sáng tác, ranh giới giữa hiện đại và truyền thống, giữa sáng tạo dựa trên nền tảng truyền thống hay bị lai căng là rất mong manh, và giá trị của tác phẩm phần lớn chịu ảnh hưởng bởi tư duy, quan điểm của từng nghệ sĩ. Do đó, việc xác định một tác phẩm có mang bản sắc dân tộc hay không là điều không hề đơn giản.

Chúng ta đều biết, Văn hóa dân tộc Việt Nam như một bức tranh tổng thể đa sắc màu, trong đó mỗi vùng miền là một mảng màu riêng biệt và độc đáo. Để lột tả và lan tỏa nét độc đáo trong bản sắc riêng có mang tính vùng miền, cuộc vẽ minh họa chủ đề “Chất địa phương” đang phát động trên toàn quốc, chính là để đón nhận những ý tưởng sáng tạo từ cộng đồng nghệ sĩ thị giác thuộc nhiều lĩnh vực như hội họa, minh họa, thiết kế...

Mỗi tác phẩm nghệ thuật được gửi tới cuộc thi chính là minh chứng tự hào, kể lại câu chuyện về “chất” riêng và bản sắc đặc trưng của vùng đất đó, góp phần tạo nên một bản hòa ca văn hóa sống động và đa dạng của dân tộc Việt Nam. Đó có thể là những cảnh sắc thiên nhiên tuyệt đẹp, không khí sôi động của các lễ hội truyền thống, các địa danh ghi dấu lịch sử hào hùng; hay những câu chuyện truyền thống đậm đà giá trị tinh thần, những chi tiết trang phục đặc trưng phong tục, cùng những kỷ niệm sâu sắc gắn liền với mảnh đất quê hương... Và từ cảnh sắc thiên nhiên, lễ hội truyền thống, trang phục đến các câu chuyện lịch sử - văn hóa ấy qua ngôn ngữ hội họa, sẽ kể những câu chuyện, nhắc nhớ và tôn vinh “chất” riêng biệt của từng địa phương, góp phần xây dựng một bức tranh tổng thể đa sắc màu, sống động về văn hóa dân tộc.

Cần những nỗ lực trong bảo tồn và phát triển bản sắc

Trong khoảng hơn mười năm trở lại, mỹ thuật Việt Nam có sự chuyển mình mạnh mẽ, thể hiện tính linh hoạt và khả năng kết nối sâu rộng với xu hướng toàn cầu. Nhiều nghệ sĩ không ngừng tìm kiếm, thử nghiệm các phương tiện biểu đạt mới, từ chất liệu đến kỹ thuật, nhằm thể hiện tinh thần truyền thống dân tộc qua góc nhìn thẩm mỹ hiện đại của người Việt. Đồng thời, những vấn đề xã hội đương thời cũng trở thành nguồn cảm hứng dồi dào, được các nghệ sĩ khai thác bằng nhiều loại hình nghệ thuật mới như sắp đặt, trình diễn, video art…

Việc ứng dụng liên phương tiện trong thực hành nghệ thuật không chỉ góp phần phản ánh chân thực đời sống và tâm thức người Việt hiện nay, mà còn cho thấy sự chuyển biến trong cách thể hiện bản sắc dân tộc giữa bối cảnh hội nhập toàn cầu. Từ những video art và trình diễn của Lại Thị Diệu Hà, các sắp đặt mang chiều sâu lịch sử và văn hóa của Đặng Thị Khuê, đến tác phẩm đa phương tiện của Ly Hoàng Ly với chủ đề về nữ giới... đều cho thấy một bức tranh phong phú, sống động của mỹ thuật đương đại Việt Nam.

Phát huy tính sáng tạo dựa trên các yếu tố văn hóa truyền thống địa phương chính là mục tiêu, cuộc thi “Chất địa phương” hướng đến. Đó không chỉ là những gợi mở cho tính sáng tạo mà còn là sự kích hoạt những giá trị truyền thống, giúp định hướng nghệ thuật không chỉ dừng lại ở việc tái hiện cũ kỹ mà phát triển thành những biểu đạt mới mẻ, độc đáo. Đây chính là cách bảo vệ bản sắc mỹ thuật trong bối cảnh hội nhập và hiện đại hóa, giúp truyền thống được tái tạo phù hợp với thời đại. Và họa sĩ trẻ chứ không phải ai khác sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc định hình diện mạo mới cho mỹ thuật Việt Nam.

Ghi nhận từ đời sống mỹ thuật, hiện đã và đang có một lớp họa sĩ kế cận được đào tạo trong môi trường quốc tế hóa, nhiều người trong số họ từng học tập tại các trường nghệ thuật danh tiếng ở châu Âu, Mỹ, Hàn Quốc hay Nhật Bản, hoặc tiếp cận các xu hướng đương đại thông qua các chương trình trao đổi, workshop quốc tế. Nhờ đó, họ sở hữu tư duy mở, kỹ năng sáng tạo hiện đại và khả năng ứng dụng công nghệ cao vào nghệ thuật, chẳng hạn như nghệ thuật kỹ thuật số (Digital art), thực tế ảo (VR), hay kết hợp giữa nghệ thuật thị giác và âm thanh. Nhiều người trong số họ có sự kết hợp yếu tố hiện đại, truyền thống qua tác phẩm, cũng có người miệt mài tìm về cội nguồn, làm mới những giá trị truyền thống. Họ không chỉ kế thừa mà còn chủ động sáng tạo, làm mới truyền thống theo cách riêng. Rất nhiều họa sĩ Việt đã và đang nỗ lực tìm tòi, như họa sĩ Nguyễn Trần Nam với các tác phẩm sắp đặt mang đậm yếu tố văn hóa dân gian Bắc Bộ, hay họa sĩ Trần Tuấn Long với loạt tranh khai thác biểu tượng tín ngưỡng dân gian theo phong cách hiện đại. Những nghệ sĩ này không chỉ giữ được bản sắc mà còn tạo ra nét độc đáo giữa dòng chảy nghệ thuật toàn cầu.

Tuy nhiên, trong quá trình tiếp cận và hòa nhập với các dòng chảy nghệ thuật toàn cầu, không ít nghệ sĩ trẻ dần xa rời yếu tố văn hóa bản địa. Một số tác phẩm, dù kỹ thuật tốt và hình thức hấp dẫn, lại thiếu đi chiều sâu văn hóa dân tộc, khiến người xem khó nhận ra đó là sản phẩm của nghệ sĩ Việt Nam. Đặc biệt là có những triển lãm cá nhân sử dụng hoàn toàn phong cách Pop Art hoặc Trừu tượng kiểu phương Tây mà không có dấu ấn nào của văn hóa Việt, từ nội dung đến hình thức... Việc lựa chọn giữa tiếp nối bản sắc hay hòa vào xu hướng toàn cầu không chỉ là định hướng cá nhân, mà còn góp phần định hình tương lai của mỹ thuật Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa ngày càng sâu rộng.

Cuộc thi “Chất địa phương” đã tạo sân chơi cho các nghệ sĩ trẻ có cơ hội thể hiện năng lực, trao đổi, học hỏi, đồng thời nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của bản sắc văn hóa trong sáng tạo nghệ thuật. Và sẽ không quá khi nói rằng, cuộc thi chính là cái “nắm tay” để nhiều nghệ sĩ và nhà nghiên cứu thoát ra khỏi sự bối rối, rập khuôn trong sáng tác. Bên cạnh đó, “Chất địa phương” cũng góp phần giải quyết một phần thách thức trong giáo dục nghệ thuật - đó là thiếu sự chú trọng đến việc nuôi dưỡng bản lĩnh văn hóa và tư duy sáng tạo độc lập. Ngoài những giải thưởng chính, các tác phẩm tham dự thử thách minh họa sẽ được tuyển chọn kỹ lưỡng để trưng bày trong khuôn khổ dự án, nhờ sự hỗ trợ và phối hợp chặt chẽ của UNESCO. Những tác phẩm xuất sắc này sẽ được giới thiệu rộng rãi qua nhiều hoạt động văn hóa trong nước và quốc tế, góp phần quảng bá bản sắc mỹ thuật Việt Nam cũng như nâng cao vị thế và uy tín của nghệ sĩ Việt trên trường sáng tạo toàn cầu.

Và  “Chất địa phương” đã bước đầu gắn kết chặt chẽ với các chiến lược quốc gia về công nghiệp văn hóa, du lịch bền vững những mạng lưới các thành phố sáng tạo của UNESCO, trở thành động lực thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội dựa trên văn hóa, đồng thời mở rộng cơ hội để nghệ sĩ Việt hội nhập sâu rộng vào thị trường và sân chơi nghệ thuật quốc tế.

Câu chuyện bản sắc trong sáng tác mỹ thuật không phải đến thời điểm hiện tại mới được đề cập mà trước đó, “bản sắc” đã được nhắc đi nhắc lại nhiều lần trong suốt chiều dài lịch sử hình thành và phát triển của nền mỹ thuật từ khi Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (nay là Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam) được chính thức thành lập. Ở từng giai đoạn phát triển, vấn đề này luôn được các thế hệ nghệ sĩ trăn trở và tìm tòi thể hiện. Phó Viện trưởng Viện Mỹ thuật, Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam, TS. Hoàng Thị Đào cho rằng: “Trong bối cảnh hiện nay, hội nhập mỹ thuật là tất yếu. Do tính chất đặc thù nên mỹ thuật cần được tìm hiểu ở nhiều góc độ, xem xét một cách toàn diện, thấu đáo, chấp nhận những quy chuẩn mới mang tính quốc tế, xác định nội hàm bản sắc mỹ thuật dân tộc. Qua đó, vượt qua thách thức, phát triển nền mỹ thuật vừa có tính quốc tế, vừa có tinh thần Việt”.

Trước bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa, mỹ thuật Việt Nam hiện nay đang đối mặt với những thách thức lớn: làm thế nào để hội nhập mà không hòa tan, phát triển mà không đánh mất cái gốc dân tộc. Việc bảo tồn và phát triển bản sắc nghệ thuật Việt Nam trong bối cảnh hội nhập toàn cầu không chỉ là trách nhiệm của mỗi nghệ sĩ mà còn là nhiệm vụ chung của toàn xã hội. Cuộc thi với chủ đề “Chất địa phương” chính là một bước đi quan trọng, tạo ra sân chơi để nghệ sĩ khai thác sáng tạo các giá trị truyền thống, đồng thời kết hợp nghiên cứu mỹ học và thúc đẩy giáo dục nghệ thuật gắn với văn hóa dân tộc. Qua đó, cuộc thi góp phần khơi dậy sức sống mới cho nghệ thuật Việt, giúp giữ vững “hồn Việt” đặc trưng trong từng tác phẩm và nâng cao vị thế của nghệ sĩ Việt trên bản đồ nghệ thuật thế giới. Đây chính là chìa khóa để nghệ thuật Việt Nam vừa trường tồn vừa đổi mới, phát triển bền vững, đồng hành cùng sự phát triển của văn hóa - xã hội hiện đại.

Thảo Vy