Thân phận con người trong thơ Nguyễn Vỹ

Góp mặt vào làng thơ Tiền chiến từ năm 1934 - thời điểm thơ Mới phát triển mạnh mẽ nhất, không ồn ào, chạy theo tâm lý đám đông lấy chuyện ái tình lãng mạn làm chủ đề chính cho thơ, Nguyễn Vỹ đã lặng lẽ theo tiếng gọi thao thiết của con tim viết những vần thơ gửi gắm tâm sự uất ức, dồn nén, bi phẫn của ông trước cuộc sống đầy phi lý và những kiếp người bị đày đọa trong bể khổ khôn cùng. Nguyễn Vỹ - một thi sĩ đã sống, viết và dấn thân cùng những khát vọng nhân văn cao đẹp…

Nhà thơ Nguyễn Vỹ năm 1964 - Ảnh: Bạch Ngọc Anh

(Nguồn: http://www.bichkhe.org)

1. Tự bao đời, phẩm tính cao cả nhất làm nên hệ giá trị của một nền văn học không có gì khác đó là sự quan tâm đến thân phận con người với tất cả những vui buồn, được mất, hạnh phúc, khổ đau, vinh quang, cay đắng trong kiếp nhân sinh đầy biến đổi và bất an này. Vì vậy, trong Việt Nam thi nhân tiền chiến (quyển thượng), Nguyễn Tấn Long và Nguyễn Hữu Trọng khi nghiên cứu về thơ Nguyễn Vỹ đã chia sẻ: “Nguyễn Vỹ góp mặt vào làng thơ tiền chiến từ năm 1934, thời kỳ thơ Mới đang hồi phát triển mạnh mẽ. Trong giai đoạn này, phần đông thi sĩ thường đem khung cảnh lãng mạn, chuyện tình ái vào thi ca…Nhưng với Nguyễn Vỹ, có thể nói nhà thơ không lấy tình yêu làm đối tượng, vì thế thơ ông có một đường nét độc đáo riêng biệt”(1). Nhận định trên đã xác quyết một sự lựa chọn riêng của đời thơ Nguyễn Vỹ, một sự lựa chọn vừa như định mệnh, vừa như hệ quả của cuộc sống với nhiều phong ba bão táp suốt đời cầm bút của thi nhân. Vậy “đường nét độc đáo riêng biệt” đó của thơ Nguyễn Vỹ là gì và được thể hiện ra sao? Đó là câu hỏi đặt ra cần một sự luận giải thấu đáo để làm sáng tỏ các giá trị nhân văn trong thơ Nguyễn Vỹ, ghi nhận những đóng góp của ông cho thi ca nói riêng và văn học nước nhà nói chung. Điều này rất cần thiết đối với một con người mà số phận đã đặt để ông trong rất nhiều khúc quanh của cuộc sống, với nhiều biến cố xã hội mà một nhà thơ, nhà báo luôn quan tâm đến thân phận con người như ông phải chọn lựa.
2. Thơ Nguyễn Vỹ mang nặng nỗi đau về thân phận con người và điều này có thể thấy trong nhiều bài thơ như: Sương rơi, Hoàng hôn, Tiếng chuông chùa, Hai con chó, Hai người điên, Trăng, chó, tù…, Gửi Trương Tửu, Một mình, Tiếng súng đêm xuân, Giấc mơ bom nguyên tử, Chim hấp hối, Đêm sầu về, Cũng thế thôi, Sài Gòn đêm khuya, Đêm trinh, Hoa lệ, Hài nhi lai Mẽo vứt trôi sông…

Qua những bài thơ này, người đọc ở mọi thời đều nhận thấy, ẩn sau câu chữ là tiếng thở dài chua chát, mỉa mai, là nỗi dồn nén uất ức, nỗi xót xa, đau đắng và khát vọng muốn phá vỡ những rào cản đang bủa vây để hướng đến tự do, giải thoát nỗi thống khổ của kiếp người trong xã hội mà sự phi lý, bất công, hoành hành đến ngột ngạt…Đây là những giá trị cốt lõi, là một hằng số văn hóa trong thơ Nguyễn Vỹ, bởi nó đã chạm đến tư tưởng nhân văn của thi ca dân tộc và nhân loại. Và để thể hiện những điều này, bằng tài năng của mình, Nguyễn Vỹ đã tạo nên những diễn ngôn thi ca đầy tính ẩn dụ qua hình tượng độc đáo mà Bàng Bá Lân đã nhận xét khá xác đáng: “Nguyễn Vỹ là nhà thơ Việt Nam có cảm tình với chó nhiều nhất, và lần nào anh đưa con vật đó vào trong thơ cũng đều xúc cảm được người đọc”(2). Đúng như vậy, trong tâm thức của người Việt, chó là vật nuôi gần gũi, gắn bó, trung thành với con người. Nhưng chó cũng là giống loài chịu nhiều khổ cực nên trong dân gian mới có câu nói ví von: “khổ như chó!”. Trong các bài thơ Hai con chó, Trăng, chó, tù…, Gửi Trương Tửu đều xuất hiện hình ảnh con chó. Vậy dùng hình ảnh “chó” trong thơ phải chăng là một dụng ý nghệ thuật để Nguyễn Vỹ muốn gửi gắm những suy tư về thân phận con người nổi chìm trong cõi nhân sinh, trong đó có chính thân phận mình?

Sống trong thời nước nhà tao loạn bởi ngoại xâm, do bất bình với hiện thực đương thời, Nguyễn Vỹ viết hai tác phẩm Cái hoạ Nhật Bản và Kẻ thù là Nhật Bản, sau đó ông bị quân đội Nhật ở Hà Nội bắt giam chiều 30 Tết nhốt trong hầm kín của Sở Hiến binh Nhật, Kampetai. Nguyễn Vỹ cùng bị giam với bốn người Việt khác. Bài thơ Hai con chó làm trong phòng ngục tử hình, thấp và chật, như cái chuồng chó đúng đêm giao thừa Nhâm Ngọ, 1942. Cả bài thơ tái hiện tình cảnh khốn cùng của cảnh tù đày. Điều đặc biệt là vần “o” được gieo khắp bài thơ tạo cảm giác về một không gian bức bối, ngột ngạt:  Chuồng ngục tối om, kìa bốn xó / Bốn thằng bơ bơ như bốn chó/ Chẳng được nói năng, chẳng được cười/ Hai chân chồm hỗm ngồi co ró/ Lưng rít mồ hôi, không dám cọ/ Ngứa ngáy tay chân không rậy rọ/ Rệp bò lên cổ, leo lên đầu/ Muỗi bay khiêu vũ, kêu ó ó.

Ngoài kia là “Hà Nội đón mừng xuân Nhâm Ngọ/ Pháo nổ tưng bừng, đèn sáng tỏ”, còn trong này là những người tù chịu cực hình tra tấn liên tiếp của lính Nhật tàn bạo, hắn vừa uống rượu “như uống máu tươi trong cái sọ” vừa dùng roi da “quất lên bốn đầu sỏ”, “sả ba roi lên đỉnh đầu” những tù nhân. Hình ảnh những tù nhân hiện lên dưới ngòi bút đặc tả của Nguyễn Vỹ thật thảm hại, họ như đang bị nhốt trong tầng sâu địa ngục với ma quỷ chứ không phải ở cõi người. Nguyễn Vỹ khắc họa chân dung những người tù dưới cơn mưa roi da của tên lính Nhật bằng nhiều động từ và tính từ gợi hình, gợi cảm: rụt vai, mặt mếu mó/ nhăn nhó/ tay run cầm cập, răng gỏ mỏ/ sốt rét lên cơn, không dám nằm/ cúi đầu lạy lạy như xin xỏ/ da mặt xanh lè, mắt tho lỏ/ giờ như cái xác con ma xó/ thằng tôi chờ chết, ngồi co ró.

Tính chất bi hài của bài thơ khiến người đọc có thể cười rơi nước mắt chính là sự xuất hiện bất ngờ của con chó Nhật ngoài song sắt. Song con chó cũng bị khủng bố, tên lính Nhật “đạp giày lên lưng”, chó Nhật ẳng ẳng chạy gần đó…/ rồi tôi nhìn nó, nó nhìn tôi/ thông cảm cùng nhau hai đứa chó!

Hai đứa chó - Thật là cay đắng, chua chát, phũ phàng! Kiếp người và kiếp chó có gì khác nhau đâu? Thậm chí con chó còn được tự do ngoài song sắt, còn con người chỉ ngồi “co ró” đợi chết mà thôi! Khi bạo tàn ngự trị khắp nơi thì cả người và chó đều bị tước đoạt quyền sống và quyền tự do, dân chủ. Câu kết của bài thơ neo lại trong lòng người một dư âm nhức nhối, ngậm ngùi: Ôi tôi ôi, tôi ôi là tôi! Ôi chó ôi, chó ôi là chó.

Và cũng tiếp nối dòng cảm xúc trên, trong bài thơ “Trăng, chó, tù…”, Nguyễn Vỹ đã so sánh ba hoàn cảnh và khát thèm sự tự do của trăng và của chó - một nỗi khát thèm đến nhức nhối tâm can, tái tê tim óc đặt trong hoàn cảnh bi đát tưởng chừng tuyệt vọng mà đến hôm nay đọc thơ Nguyễn Vỹ chúng ta không thể không rưng rưng, xúc động và cảm thông:

Bỗng dưng đôi mắt lệ hoen mờ/ tôi gục xuống sàn tre, nằm thổn thức/ trăng với chó tự do ngoài sân ngục/ tôi bị giam sau bốn bức tường cao/ Ôi! Tự Do

Hơn ai hết, Nguyễn Vỹ-người tù-thi sĩ thấm thía và thấu hiểu giá trị quý giá của hai tiếng Tự do đối với con người: Có tự do là có cả thần tiên/ không có nó, trần gian là ngục thẳm. Vậy mà, thân phận con người bị giam cầm, tù ngục, bị đối xử tàn nhẫn còn không bằng con vật- đó là nỗi đau đớn, tức tưởi, buồn tủi đè nặng tâm tư, chiếm trọn tâm hồn khiến thi nhân đã khóc rất nhiều, khóc thâu đêm: Tù Trà - Khê say mê trong giấc đắm/ Trên giường tù ai lệ đẫm thâu đêm!

Nguyễn Vỹ đã trải lòng mình một cách thành thực, hồn nhiên, tế nhị…và có lẽ chính vì vậy mà những ví von có tính đối lập của ông giữa hình ảnh con người mất tự do trong nhà ngục với con chó tự do ngoài sân ngục trở nên thuyết phục, bởi người đọc không thấy sự khiên cưỡng, gượng ép. Hình ảnh thơ gợi cho người đọc những suy tư sâu sắc về kiếp người khốn cùng trong một đất nước đang sống trong kiếp nô lệ, lầm than.

Tồn tại với thân phận “đầu thai nhầm thế kỷ” (từ dùng của Vũ Hoàng Chương), Nguyễn Vỹ phải chứng kiến bao cảnh đời bi thảm, bất công xảy ra trên chính quê hương. Ông bất bình với thời thế và muốn làm cái gì đó để phản kháng cho nguôi nỗi uất ức trong lòng. Nhưng khát vọng của Nguyễn Vỹ bị trả giá bằng những năm tháng tù đày, cùng cực,  điều này giúp chúng ta hiểu hơn vì sao trong thơ Nguyễn Vỹ nhiều khi ta bắt gặp những tiếng thở dài ảo não như muốn nối dài sang tận thế kỷ sau: “Ôi! Buồn lắm! Lòng ta buồn da diết!”…

“Con người Nguyễn Vỹ là con người đã sống, đã nếm mùi tận khổ, gian lao của kiếp “nhân sinh”… Kiếp “nhân sinh” ấy lại ở vào cảnh giao thời của hai thế hệ, trong một tình trạng bi đát nhất của lịch sử nước nhà, nên Nguyễn Vỹ đã trở thành con người rắn rỏi, yếm thế… để đi đến tâm trạng căm hờn, biếm nhạo, khắt khe, chua chát… gần như điên dại”(3).  Dùng ngòi bút của mình như một phương tiện dấn thân để rồi chấp nhận tù tội và những thăng trầm trong cuộc sống của một thân phận lưu đày, cho nên nỗi khắc khoải phận người trong thơ Nguyễn Vỹ được thể hiện da diết, thành thực nhất lại chính là trong những vần thơ ông viết về nghiệp cầm bút.

Không giống như Tản Đà chủ trương lối sống hưởng lạc, yếm thế “chơi là lãi” để trốn tránh cuộc đời. Nguyễn Vĩ dẫu có “chán mớ đời” trong cái xã hội “mục, nát, thối” lúc đương thời thì ông vẫn tha thiết với nghiệp văn chương. Song, càng tha thiết với nghiệp văn chương ông càng đau buồn, chua xót bởi nhận thức rõ thân phận nghèo hèn, sự tồn tại vô nghĩa của những kẻ cầm bút mang nhiều khát vọng. Lần đầu tiên trong lịch sử thi ca văn học dân tộc, có một thi sĩ đã dũng cảm nhìn thẳng vào bi kịch của thân phận người cầm bút và cay đắng, xót xa đến tột cùng: “Thời thế bây giờ vẫn thấy khó/ nhà văn An-nam khổ như chó/ mỗi lần cầm bút viết văn chương/ nhìn đàn chó đói gặm trơ xương/ rồi nhìn chúng mình hì hục viết/ suốt mấy năm trời kiết vẫn kiết/ mà thương cho tôi, thương cho anh/đã rụng bao nhiêu mái tóc xanh” (Gửi Trương Tửu).

Hình ảnh so sánh của những câu thơ viết từ năm 1937 của thế kỷ trước, diễn tả thực trạng bi đát, tủi cực, khốn cùng của nhà văn An-Nam nhưng đến hôm nay bất cứ ai, đặc biệt là những người làm nghề cầm bút đọc lại vẫn thấy nhói đau sâu thẳm trái tim mình…Hoài Thanh dù khắt khe với Nguyễn Vỹ đến mức khó hiểu nhưng vẫn phải thừa nhận: “Lời thơ thống thiết, uất ức, để giãi bày nỗi bi phẫn cho cả một hạng người. Một hạng người nếu có tội với xã hội thì cũng có chút công, một hạng người đã đau khổ nhiều lắm, hạng sống bằng nghề văn. Hãy cho họ không có gì xuất chúng đi thì ít nhất họ cũng đã nuôi những giấc mộng to lớn khác thường. Nhưng đời không chiều họ; đụng vào sự thực, những giấc mộng của họ đều tan tành và lần lượt họ bỏ thây ở dọc đường hay trong một căn phòng bố thí”(4).

Không phải ngẫu nhiên “khi Tản Đà say rượu trách Nguyễn Vỹ: “Sao anh lại ví nhà văn chúng mình với chó? Anh không sợ xấu hổ à?”. Nguyễn Vĩ đáp lại, cũng trong lúc say: “Tôi có ví như thế thì chó xấu hổ chứ chúng ta xấu hổ nỗi gì?”(5). Câu trả lời của Nguyễn Vĩ đã chứng tỏ cách ví von trong thơ ông tiềm ẩn những thông điệp thâm thúy, sâu sắc mà bất cứ thời nào ngẫm nghĩ, suy tư về thân phận của nhà văn nói riêng và nghệ sĩ nói chung, chúng ta vẫn thấy nhiều ý nghĩa. Lối chơi chữ theo cách riêng của Nguyễn Vĩ khiến câu thơ vừa mang tính triết luận vừa như sự đúc kết một hiện tượng đời sống thấm thía nhiều ngậm ngùi, đắng đót, xót xa…!

Đọc thơ Nguyễn Vỹ, có thể nhận thấy bức tranh hiện thực được tái hiện đa dạng, nhiều sắc màu đậm nhạt khác nhau. Trung tâm bức tranh là thân phận bèo bọt, chìm nổi của con người trong cơn binh lửa được Nguyễn Vỹ tái hiện một cách chân thực nhất khiến chúng ta giật mình xa xót. Với tất cả sự tủi hờn của dân tộc chìm đắm trong thảm họa chiến tranh. Nguyễn Vỹ đã đổ lệ cho những phận người mong manh còn “đầu xanh tuổi trẻ”. Trong mạch ngầm của những câu chữ diễn tả tang tóc, đau thương là tinh thần phản đối chiến tranh và khát vọng về một ngày hòa bình “để cho muôn muôn đời dân tộc/ hết đói rét lầm than tang tóc” (Gửi Trương Tửu).

Chiến tranh và cái chết tàn nhẫn không từ bất cứ một ai, lứa tuổi nào. Nguyễn Vỹ đã tố cáo tội ác kinh hoàng “do chiến tranh đó mới là thủ phạm” gây nên: Một hài nhi lai Mẽo vứt sơ sanh/ bị vứt bỏ, trôi bập bềnh trên sông rạch/ tội xác bé máu me chưa sạch/một đùm nhau chưa cắt, dính tùm lum! Hài nhi là con lai, con hoang, kết quả của lối sống ô hợp bừa bãi của những người lính Mỹ khi đến Việt Nam đã bị vứt bỏ không thương tiếc - một hiện tượng đau lòng nhưng không phải ai cũng quan tâm trong bối cảnh xã hội nhiều nhiễu nhương mạnh ai nấy sống lúc đương thời. Kiếp lưu đày và số phận bất hạnh của những hài nhi “quốc tế đủ các sắc, các màu” ngay từ lúc chào đời đã tác động không nhỏ đến tâm tư, tình cảm của tác giả, khiến lòng ông như tan nát: Mượn đất Việt để chôn nhau cắt rún/ chúng đang sống hàng bà làng, hổ lốn/ vì chiến tranh, cha của chúng, là tên/ Và chiến tranh là thủ phạm, cho nên… (Hài nhi lai Mẽo vứt trôi sông).

Có thể khẳng định Nguyễn Vỹ là một trong không nhiều những nhà thơ Việt Nam khắc họa hiện thực chiến tranh ấn tượng nhất: chiến tranh gắn liền cùng những cái chết bi thảm, thương tâm, và cái chết cũng như một sự mặc định đối với thân phận con người nếu xảy ra chiến tranh ở bất cứ nơi đâu và ở bất cứ thời đại nào. Có lẽ đây là thông điệp nhân văn mà đương thời ít thi sĩ đề cập đến (...). Đói nghèo, tàn tạ, mông muội… những kiếp người vật vờ, sờ soạng như bóng ma trong bóng đêm dày đặc, mịt mù - ấn tượng đó chúng ta gặp không ít trong thơ Nguyễn Vỹ. Thi nhân đã lưu lại cho hậu thế một bức tranh chân thực về đời sống đương thời mà chính ông là chứng nhân lịch sử. Nguyễn Vỹ đã chủ ý tô đậm gam màu u tối trên bức tranh - đó cũng chính là gam màu mang đến cho người đọc mọi thời nhiều ưu tư về thời thế và thân phận con người đã, đang và sẽ sống kiếp đọa đày giữa cõi trần gian đầy bất trắc. Và những điều này không thể không làm ta suy nghĩ truy tìm câu trả lời đặt ra cho nhân loại mà sinh thời chính Nguyễn Vỹ đã luôn trăn trở: Phải làm sao cho hết người đói lạnh/ phải làm sao cho hết kẻ bần hàn/ và làm sao những tâm hồn hiu quạnh/ được niềm vui trong an ủi hân hoan…”(Sài Gòn đêm khuya).

3. 3. Góp mặt vào làng thơ Tiền chiến từ năm 1934 - thời điểm thơ Mới phát triển mạnh mẽ nhất, không ồn ào, chạy theo tâm lý đám đông lấy chuyện ái tình lãng mạn làm chủ đề chính cho thơ, Nguyễn Vỹ đã lặng lẽ theo tiếng gọi thao thiết của con tim viết những vần thơ gửi gắm tâm sự uất ức, dồn nén, bi phẫn của ông trước cuộc sống đầy phi lý và những kiếp người bị đày đọa trong bể khổ khôn cùng. Nguyễn Vỹ đã sống và viết như một thi sĩ dấn thân vì số phận mỗi con người với những trang viết đầy ắp nỗi niềm. Ông sống như một kẻ “cô phương” (chữ dùng của Nguyễn Vỹ) suốt những năm tháng ngắn ngủi của cuộc đời mà nhiều khi không có nổi “chốn nương thân”. Song, ông đã can trường chấp nhận, đối diện, đương đầu với những trầm luân đau khổ của cuộc đời và như một định mênh mà số phận đặt để. Và chính cuộc đời nghệ sĩ “ba nổi bảy chìm” của Nguyễn Vỹ trong cõi nhân sinh cũng là một bài thơ thống thiết, ẩn chứa nhiều thông điệp đầy tính nhân văn gửi đến các thế hệ mai sau. Bài viết này, vì thế, xin được coi như một nén tâm hương tưởng nhớ, tri ân Nguyễn Vỹ - Xin được ngược dòng thời gian, chia sẻ cùng thi nhân nỗi cô đơn của trái tim nghệ sĩ luôn đau đáu niềm đau về thân phận con người với những mảnh đời bé nhỏ, mong manh, như thi nhân từng bộc bạch: Một trời, một biển bao la/ một mây, một gió, một ta, một mình/ trần ai một kiếp lênh đênh/ trăm thương, nghìn nhớ, một mình, một ta... ./.

Cao Thị Hồng

Chú thích:

(1),(3). Nguyễn Tấn Long-Nguyễn Hữu Trọng, Việt Nam thi nhân tiền chiến (Quyển  thượng), tr.438,449,446,460.

(2). Nhiều tác giả, Văn thi sĩ hiện đại, Nxb. Xây dựng, Sài Gòn, 1962, tr.153.

(4),(5). Hoài Thanh-Hoài Chân, Thi nhân Việt Nam, Nxb. Văn học, Hà Nội, 2003 (tái bản), tr. 107,108.