Quê tôi mùa cá mòi

Cá mòi tươi có thể sử dụng để ăn gỏi rất ngon

Hà Nội suốt cả tuần nắng nóng khủng khiếp. Đang do dự chọn lựa đi đâu đó để trốn cái nóng trên đà lên đỉnh thì chú em gọi điện bảo: Bác về quê chơi vài ngày đi, nhà em ven sông mát mẻ, sáng chiều bác thoải mái bơi lội. Mà quan trọng là đang mùa cá mòi, bác về thưởng thức kẻo mấy bữa hết mùa muốn mua chả có...

Biết tôi thích món gỏi và món chả cá mòi nên năm nào đến mùa cá mòi mấy đứa em ở quê cũng gọi về. Quê tôi ở vùng ngã ba của sông Đáy và sông Nam Định (sông Đào). Sông Đào nối từ sông Hồng cắt ngang tỉnh Nam Định đổ vào sông Đáy. Ngã ba sông này gần cửa sông Đáy đổ ra biển, gọi là cửa Đáy. Sông Đáy là một trong những dòng sông đậm đặc phù sa, nhất là vùng hạ lưu và nơi cửa sông Đào đổ ra. Đây là vùng giao dòng nước mặn, nước lợ và nước ngọt. Chính vì thế rất nhiều các loài tôm cá, thủy sinh, sinh sôi và theo mùa tụ về.

Mùa cá mòi thường bắt đầu từ tháng Hai và kéo dài cho đến tận tháng Năm tháng Sáu âm lịch. Cá mòi di cư từ biển theo cửa Đáy vào vùng nước lợ, chúng thường đi theo từng đàn, mỗi đàn tới hàng vạn con. Đây là mùa nước sông lặng, có nhiều chất phù du, tảo và các loài sinh vật nhỏ, cá mòi kéo nhau vào sông để hưởng thụ nguồn thức ăn dồi dào và ngược dòng để sinh đẻ.

Cá mòi nhiều nhất là vùng biển từ Quảng Ninh đến Thanh Hóa. Mùa cá mòi vào sông thường tập trung nhiều ở các vùng hạ lưu sông Hồng, sông Văn Úc, sông Đáy, sông Mã và một số cửa sông chi lưu thuộc lưu vực hệ thống sông Hồng. Có hai loại cá mòi, cá mòi nước mặn và cá mòi nước ngọt. Tuy nhiên cả hai loại cá mòi này đều khá giống nhau về hình dáng, kích thước cũng như những đặc tính khác và chúng có điểm chung là cùng di cư theo mùa và cùng sống được ở vùng nước lợ.

Nhìn qua, cá mòi gần giống với cá trích biển, dù đàn cá hàng vạn con nhưng kích cỡ, trọng lượng đều sàn sàn nhau, rất ít thấy những con quá nhỏ hay to vượt trội. Mùa cá mòi, ven sông quê tôi rộn ràng như thu hoạch mùa vụ, người ta bắt cá mòi bằng nhiều cách như: làm đăng, thả lưới, quăng chài, kéo vó… nhưng bắt được nhiều nhất vẫn là làm đăng giăng ngang sông hoặc giăng ở một khúc sông hõm vào. Dù không phải nhà nào cũng bắt cá để bán, nhưng nhà ít thì cũng bắt đủ ăn dăm bảy bữa, nhà bắt nhiều có khi được cả tạ cá, phần thì bán, phần thì bỏ vào tủ đông ăn cả năm.

Chú em bảo: chính vụ cá mòi thì giá cả cũng rẻ, dân làng mua vài cân để ăn thì giá chỉ 20 ngàn một cân, nếu bán cho dân buôn mang đi thì cũng phải 40 ngàn một cân. Bây giờ người ta còn mua để chế biến đóng hộp bán trong siêu thị, giá cao lắm. Cá mòi nhiều xương nhưng béo vào bậc nhất. Cá mòi béo nhất là vào khoảng tháng 2 - 3 âm lịch. Xương cá mòi nhiều nhưng lại rất mềm, bởi vậy nên cá mòi có thể chế biến được nhiều món ngon như: ăn gỏi, nướng than, nấu, kho, chả….

Nếu ăn gỏi thì chặt bỏ đầu, vây, đuôi, đánh vảy, lọc bỏ xương sống rồi xắt miếng nhỏ bóp thính, ăn cùng các loại rau thơm, cũng có khi không bóp thính mà chấm với mẻ chua đã đun chín. Món chả thì băm hoặc xay nhỏ cùng thì là, hạt tiêu, gia vị rồi vo viên rán mỡ, chấm mắm tiêu, tỏi ớt. Phổ biến và dân dã lại ngon miệng đưa cơm nhất là món cá mòi kho mềm. Món này đơn giản dễ làm, cá mòi sau khi cắt đầu mổ ruột, đánh vảy rửa sạch rồi để nguyên con ướp với nước mắm ngon, khế chua xắt mỏng, gừng, ớt… ướp chừng một giờ rồi đem kho, muốn cá thêm bùi ngậy thì cho thêm ít miếng thịt lợn ba chỉ vào kho cùng.

Cá mòi nhiều xương, để trẻ em ăn an toàn thì kho cá phải đun nhỏ lửa chừng 4 tiếng đồng hồ hoặc muốn xương cá mềm mà thịt cá vẫn rắn không bị nát thì đem đun sôi rồi đốt trấu cũng chừng 4 tiếng là ngon nhất. Kho kiểu này thì để ăn cả tuần mà không cần phải để trong tủ lạnh.

Chuyện dân gian người dân quê tôi còn kể rằng: cá mòi là hóa thân từ chim cu ngói. Vậy nên cứ mùa thu thì chim ngói bay ra biển để hoá thành cá mòi và mùa xuân thì cá mòi lại ngược lên nguồn để hoá thành chim ngói. Chính vì vậy, cứ đến mùa sinh đẻ là cá mòi lại lũ lượt kéo nhau lên thượng nguồn để đẻ. Đặc biệt thú vị nữa là khi mổ ra cá mòi có mề giống như mề của chim ngói. Đây là sự khác biệt giữa cá mòi với tất cả các loài cá khác.

Không chỉ là những món ngon, vị lạ mà thịt cá mòi còn chứa rất nhiều chất bổ dưỡng và các chất ngăn ngừa các bệnh như: ung thư, chắc xương, giảm cân, giảm mỡ bụng, tăng cường hệ miễn dịch, tốt cho tim mạch, chống viêm và giảm đau khớp…

Bây giờ thì tôi đang ở ngoài sông, nước triều đang xuống. Suốt dọc quãng sông khoảng vài cây số, rất nhiều những chiếc thuyền của người dân đang quăng chài, kéo lưới… Một vụ cá mòi, một mùa săn đặc sản quê tôi thật rộn ràng. Chú em bảo: Bác cứ yên tâm, mẻ đăng này mà khá em biếu bác một yến xách lên Hà Nội bỏ tủ ăn dần!...

Trịnh Đình Nghi