Nhân 95 năm ngày sinh nhà thơ Chế Lan Viên (20/10/1920 – 20/10/2015): Đọc lại một số câu thơ luận về thơ của Chế Lan Viên

VNTN - Thơ, là gây ra một đám cháy trong hồn

                 chếnh choáng câu thơ ở giữa.

Về tính hàm súc của thơ, Chế Lan Viên viết: Nhân loại đi xa chớ có vẽ bày/ Từ ngữ kềnh càng, văn chương vô lối/ Cả đời anh, anh thu nhỏ lại/ Chỉ còn cái lõi/ Cho nhân loại mang cùng, nhân loại cầm tay. Với thơ, nhân loại thường tránh dùng nhiều lời truyền đạt ít ý, mà cố gắng thâu tóm được nhiều ý trong ít lời. Tứ tuyệt Đường thi chẳng hạn. Thơ cần phải hàm súc. Nhưng không phải vì thế mà lược bỏ từ ngữ của thơ một cách giản đơn, máy móc. Không nên gạt bỏ cái đáng lẽ mang lại ánh sáng trên toàn thể câu thơ. Thơ không phải hàm súc, cô đặc đến mức thành một câu đố hóc búa. Chính sự phong phú và sức mạnh của tư tưởng khiến cho thơ được biểu lộ một cách gãy gọn và nhiều ý nghĩa. Còn lối diễn đạt cồng kềnh, dông dài thường đi liền với một sự tối tăm mơ hồ của tư tưởng. Cái sâu trong thơ không đồng nhất với từ ngữ đao to búa lớn, những lối diễn tả lạ thường, những câu thơ dài, khoa trương, chải chuốt: Chỗ này sâu ư? Không - chỉ là nước đục ngầu/ Chỗ này cạn ư? Không - chính nhờ nước trong nên ta nhìn thấy đáy/ Cái sâu cạn trong thơ là thế đấy.

Ai cũng biết thơ được viết bằng văn vần đầy tính nhạc. Thế nhưng người ta có thể là nhà thơ khi viết văn xuôi và chỉ là một kẻ diễn thuyết khi viết văn vần. Điều quan trọng và khó nhất trong thơ, cũng như điều để quyết định anh có phải là thi sĩ hay không là việc tìm được những từ ngữ, hình ảnh tả được cái đẹp muốn nói ra - những từ ngữ, hình ảnh vừa hết sức cô đọng vừa lại thật gợi mở. Ngôn ngữ bao la trước hết là của cuộc đời. Người làm thơ lặn vào trong bể ngôn ngữ để chọn nhặt cho mình những a, những b cần thiết. Rồi từ đó qua cảm xúc riêng, ý tưởng riêng và cách trình bày riêng, ngôn ngữ của đời trở thành ngôn ngữ của thơ, của nhà thơ, trở thành ngôn ngữ nghệ thuật. Đó là thứ ngôn ngữ của cảm xúc, của ẩn dụ, của một tầng nghĩa khác không còn là lớp nghĩa thông thường. Mà vẫn phải là thứ ngôn ngữ đong đầy cuộc đời. Chế Lan Viên viết mỗi câu thơ là một lần lặn vào trang giấy/ Lặn vào cuộc đời. Rồi lại ngoi lên, là một lần nữa cũng có nhắc lại cái lao động nghệ thuật ngôn từ của nhà thơ.

Phải mang con mắt thời đại anh để nhìn trời mưa cũ

Người đi dọc Ngân Hà

Mỗi nhà thơ tự làm một cuộc hành trình cho mình. Họ bước lang thang giữa cuộc đời bên bờ thời gian thăm thẳm. Họ đi qua cuộc đời không như chúng ta đã đi một cách vô tư. Trên những chặng đường của cuộc hành trình vốn ngắn ngủi nhà thơ biết dừng lại bên một lối mòn, một canh khuya, hay một buổi mai nào đó và lắng nghe tiếng thời gian xuôi chảy. Có thể nói nhà thơ là những con người ý thức về thời gian một cách da diết, bởi đối với họ thời gian đi ngược lại với cái khát khao vươn tới, đạt tới sự hoàn thiện trong sáng tạo nghệ thuật.

Lê Quốc Sinh