Đôi lời về truyện ngắn

VNTN - Người ít có điều kiện tiếp xúc với lí thuyết văn học, có thể sẽ lầm tưởng truyện ngắn ra đời trước tiểu thuyết (dĩ nhiên không kể đến các mẩu chuyện kể mang tính khởi nguồn các yếu tố truyện ngắn từ các bộ tộc trong thời kì sơ khai). Tiểu thuyết đã bắt đầu từ thời Phục hưng châu Âu (thế kỉ XIV- XVI), nhưng truyện ngắn (hiện đại), theo sự xác định của các nhà lí luận, được in đầu tiên vào năm 1827 của nhà văn Walter Scott. Đến giữa thế kỉ XIX, truyện ngắn trở thành một thể loại quen thuộc, có chỗ đứng trong lòng độc giả. Tuy nhiên, chỉ đến những thập kỉ cuối của thế kỉ XIX bước sang thế kỉ XX sự xuất hiện của đại văn hào người Nga Chekhov cùng hàng trăm truyện ngắn với phong cách trần thuật mới mẻ, truyện ngắn mới thực sự đạt đến đỉnh cao. Nhiều người cho rằng đó là thời đại hoàng kim của truyện ngắn thế giới (chỉ nói về nhuận bút, khoảng đầu thế kỉ XX, nhà văn Scott Fitzgerald đã được trả cho một truyện ngắn được đăng trên báo tới khoảng trên… một tỉ đồng qui ra tiền Việt Nam hiện nay - theo Tạp chí Prospect). Chekhov vĩ đại đến mức phải tới gần một trăm năm sau, các nhà truyện ngắn châu Âu, châu Mỹ mới thoát ra ngoài cái bóng ảnh hưởng của ông.

Ở Việt Nam, thể loại truyện ngắn ra đời chậm hơn. Các nhà văn học sử cho rằng truyện ngắn, với tư cách là thể loại, “Sống chết mặc bay” của Phạm Duy Tốn có thể được cho là truyện ngắn đầu tiên của ta, đăng tải trên báo Nam Phong vào tháng 12 năm 1918.

Vậy truyện ngắn là gì? Đó là một câu hỏi tưởng là đơn giản nhưng có lẽ cho đến nay, đã có cả trăm, ngàn phát biểu nhưng chưa có một câu trả lời nào mang tính chất định nghĩa hoàn chỉnh. Dù sao, chúng ta cũng nên hài lòng với một định nghĩa mang tính tương đối như sau:“Truyện ngắn là một hình thức văn xuôi tự sự cỡ nhỏ được xây dựng và triển khai trên một tình huống nghệ thuật nhất định bằng nghệ thuật ngôn từ” (theo “Giáo trình sáng tác truyện ngắn” - PGS-TS Văn Giá).