Ai mua thơ ta bán thơ cho…

VNTN - “Bán thơ”, ở góc độ lãng tử là một từ đẹp, thậm chí rất đẹp. Tản Đà thi sĩ từng “gánh thơ lên bán Chợ Trời”! Hàn Mặc Tử thì rao: “Ai mua trăng ta bán trăng cho”. Bán thơ cũng như bán trăng, là bán cái trinh tuyết của tâm hồn. Bán là cách nói cho có vẻ đời thực, chứ thơ, cũng như trăng là thứ chỉ để ngắm, để tặng, để dâng hiến… Ngay cả chuyện ra tiệm sách mua một tập thơ của ai đó rồi về tặng người yêu, mượn thơ người khác trao gửi tình cảm của mình cũng là chuyện bất đắc dĩ lắm. Một lần cách đây đã nhiều năm, tôi bươn bả ra hiệu sách ở đường Trần Hưng Đạo, Huế mua cuốn thơ của đại thi hào Tagore kẻo sợ hết. Cô bán sách xinh đẹp nhìn tôi tủm tỉm cười rồi đột nhiên hỏi: “Anh mua thơ mần chi?”. Trời ơi, người đã đẹp lại hỏi “chết người” như rứa, mần răng mà trả lời! Tôi đoán chắc là sách hết, liền xuống giọng cầu khẩn và biến báo: “Ờ, ơ..., tôi mua thơ để tặng cô bạn gái, chị làm ơn…”. Tôi chưa hết câu người đẹp đã cười khanh khách và phán một câu xanh rờn: “Anh phải tự làm lấy thơ mà tặng người yêu, ai lại đi mua thơ người khác để tặng, kỳ chết”! Dường như câu nói đó đã xui tôi làm thơ...! Vâng đó là một kỷ niệm thật đẹp về chuyện mua bán thơ. Còn chuyện “bán thơ” mà tôi đang “rao” đây lại hoàn toàn tục lụy trong chốn thị trường mồ hôi, nước mắt.

Đọc lại lịch sử văn học, điều rất thú vị là ở xứ ta chuyện bán thơ không phải đến thời kinh tế thị trường bây giờ mới có, mà đã có từ hồi xửa xưa tiền chiến! Thời đó các nhà thơ đều tự bỏ tiền ra in thơ và tự mang thơ mình đi bán! Nhà văn Quách Tấn kể rằng năm 1939, Hàn Mặc Tử năn nỉ xin tiền mẹ để in tập thơ đầu tay của mình. Bà mẹ rất thương con, nhưng quyền chi tiêu trong gia đình đã trót giao cho người em định đoạt. Để có tiền in thơ, Hàn Mặc Tử đã phải dùng “kế” giả đò hờn lẫy, đạp xô bàn ghế trong nhà, rồi đập đầu vào tường dọa chết, làm cả nhà phát hoảng. Ông em ruột “tay hòm chìa khóa” mới chịu nhả ra 200 đồng bạc (thời đó) là khoản tiền có thể mua được ngôi nhà sang trọng, cho Hàn in tập thơ đầu tay Gái quê! Hàn tuyên bố với gia đình là mượn, bán thơ xong sẽ bù vốn lại!

Ba tháng sau, sau chuyến đi Hà Nội về, Hàn Mạc Tử hớn hở cầm một xấp tiền giúi vào tay mẹ, khoe: “Tiền con bán thơ đấy”! Bà cụ cầm xấp tiền rưng rưng! Lần đầu tiên trong đời bà được biết thêm một điều rằng: Thơ ca không chỉ là thứ để ngâm ngợi, ru hời giải sầu, mà thơ còn là thứ có thể bán lấy tiền giống như mớ rau, con cá...! Hỡi ôi, món tiền mà chàng thi sĩ tài hoa số một của chúng ta mang về cho mẹ hôm đó đếm lại chỉ có mười lăm đồng, lại toàn tiền lẻ! Để cho con trai được in một tập thơ người mẹ đã phải bỏ ra số tiền bằng cả một gia tài!

Nguyễn Bính trong chuyến hành phương Nam đầu những năm 40 cũng đã từng bán thơ! Hồi ở Sài Gòn năm 1939, có lúc ông phải mà cả ngã giá bán từng câu thơ đăng báo để kiếm sống. Tiền thì ít nhưng “Vẫn dám tiêu hoang cho đến hết/ Ngày mai ra sao rồi hãy hay ...” (Hành phương Nam). Tiền không xu dính túi nhưng vẫn trọng thơ hơn tiền, coi khinh bọn định giá văn chương. Theo Hoàng Tấn, ông chủ bút tờ Dân Báo đặt Nguyễn Bính một bài thơ để đăng trên số đặc biệt Tết Giáp Thân (1944). Ông chủ bắt Nguyễn Bính phải sửa đi sửa lại 2 câu cuối đến 3 lần. Khi báo in ra, Nguyễn Bính đến đòi nhuận bút. Ông chủ báo đưa 10 đồng, Nguyễn Bính chê ít, không nhận. Ông chủ báo nói: “Với các văn sĩ nổi tiếng khác, tôi trả cao lắm cũng chỉ 5 đồng...”. Nguyễn Bính lập tức ném xấp tiền xuống đất rồi ra về. Ngay chiều hôm đó, tòa soạn phải cử người đến xin lỗi và đưa cho Nguyễn Bính 50 đồng! Túng tiền, Nguyễn Bính còn bò ra 5 ngày chép tay tập thơ Lỡ bước sang ngang với chữ ký của mình để “bán đấu giá”... Nhà thơ không chỉ bán cả tập thơ chép tay mà bán từng câu thơ cho một tay chủ báo khác để có tiền sống ở chốn phồn hoa Sài Gòn! Tay chủ báo cũng cò kè bớt một, thêm hai, cho tới khi ngả giá một câu hai đồng (tiền thời đó). Giá cả y ốt rồi thì cứ đếm câu mà lấy tiền!

Nhà thơ Việt Nam ta sung sướng  “nhất thế giới” là giai đoạn bao cấp. Thời kỳ này, các nhà thơ không phải bỏ tiền ra in thơ, cũng không phải khổ sở mang thơ đi bán! Nhà thơ “có thẻ bài” của Nhà nước nhiều không nhớ hết! Họ được Nhà nước in thơ theo chế độ bao cấp. Tùy theo chức vụ, tuổi tác, “cây đa” hay “cây đề” trong làng văn... mà “xếp hàng” lần lượt! Nhà nước bỏ tiền ra in thơ, rồi Nhà nước lại bỏ tiền ra mua số thơ ấy bỏ vào năm bảy nghìn cái thư viện lớn nhỏ, như là các kho lưu trữ sách! Thật là tiện lợi và sang trọng. Chả thế mà cuốn thơ nào cũng có số lượng in tới năm, bảy nghìn bản, hoặc một vài vạn bản vẫn không đủ sách để “bán”! Có không ít người do vị trí công tác thuận lợi, được bao in tới gần chục tập thơ, tưởng đã nên lão trong làng, ai dè khi hỏi đến tên, người yêu thơ nào cũng bóp trán, lắc đầu... “không biết ông này làm nghề gì”! Dẫu sao đó cũng là thời vương giả nhất của thơ ca, trên góc độ thơ là cái đẹp, phải được nâng niu, chiều chuộng! Các nhà văn quân đội bây giờ cũng được bao cấp, cũng sung sướng như vậy. Chả ai phải lo vay vốn in sách. Tất cả đã có Nhà xuất bản Quân đội nhân dân. Tiền là tiền phục vụ tuyên truyền trong quân đội. Đầu ra thì đã có hàng mấy ngàn cái thư viện, tủ sách quân đội các quân đoàn, quân khu, sư đoàn, trung đoàn… trong toàn quốc. Hồi tôi ở bộ đội, sách báo được cấp kinh phí mua hoặc Sư đoàn đặt mua cho từng đại đội. Mà tính đến đại đội thì ở ta không biết mấy vạn cuốn cho đủ.

Từ khi đất nước đổi mới đến nay, cuộc sống thơ ca sôi động hơn, thực chất hơn trước. Nhiều tập thơ của các nhà thơ nổi tiếng thời tiền chiến “bị cấm cửa” như Nguyễn Bính, Hàn Mặc Tử .v.v... được tái bản liên tục. Truyện Kiều của Nguyễn Du, thơ Hồ Xuân Hương, thơ Nguyễn Bính, thơ Hàn Mặc Tử .v.v... in bao nhiêu bán cũng hết. Còn các nhà thơ là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, số người được các nhà xuất bản bao sân in thơ có lẽ chỉ đếm trên đầu ngón tay. Sau đó các nhà xuất bản nghĩ ra một hình thức gọi là “liên kết xuất bản”, tức là tác giả bỏ vốn ra, nhà xuất bản cấp giấy phép, in xong các nhà thơ tự mang thơ mình đi bán như hồi tiền chiến. Đó là một điềm lành. Thơ in ra nhiều sẽ kích thích sáng tạo! Sự kiểm chứng khắt khe của “thị trường” sẽ cảnh tỉnh biết bao người đang đi nhầm đường vào “vương quốc” thơ. Nó tiết kiệm cho Nhà nước, xã hội và các gia đình biết bao công sức, giấy má, thời gian và tiền bạc! Nhà thơ quá cố Hải Bằng (Huế) làm thơ từ năm 1948 trong chiến khu Ba Lòng với bài thơ nổi tiếng Em nữ cứu thương người Pháp, thế mà mãi đến năm 1980, khi ông 50 tuổi mới được in bao cấp nửa tập thơ! Từ 1988 đến 1998, nhờ phương châm “lấy thơ nuôi thơ”, “liên kết xuất bản”, ông đã liên tục xuất bản được mười hai tập thơ. Khổ nỗi là nhà thơ phải đến từng cơ quan, trường học, liên hệ với thủ trưởng để bán thơ mình cũng mướt mồ hôi.

Mười mấy chục năm qua, nhờ cách tự bỏ vốn in, tự phát hành, hàng trăm nhà thơ trẻ trong cả nước đã sớm trình làng những tập thơ với thi pháp mới mẻ, rất được bạn đọc tán thưởng, nhờ đó mà sớm khẳng định tên tuổi người viết trên thi đàn khi còn rất trẻ, chứ không như thời bao cấp, năm muơi tuổi đầu, có hai mươi lăm năm làm thơ, mà vẫn bị gọi là “nhà văn trẻ”, chỉ vì một lý do duy nhất là anh chưa có tập thơ trình làng!

Tuy nhiên việc tự bỏ vốn in thơ, và tự bán thơ hôm nay cũng có quá nhiều điều cười ra nước mắt! Mỗi năm cả nước có tới 600 - 700 hoặc cả nghìn tập thơ được in ra, nghĩa là mỗi ngày bình quân hai ba tập thơ được ấn hành. Tổng Công ty phát hành sách Việt Nam cũng như các công ty con ở các tỉnh lúc đầu có nhận phát hành chút ít cho các tác giả, về sau chỉ nhận ký gửi, đến vài năm lại đây thì ký gửi cũng bị từ chối với lý do thơ bán không được lại chiếm mất chỗ của các ấn phẩm khác! Do không được phát hành rộng rãi nên thơ tác giả Huế thì Huế đọc, Hà Nội thì Hà Nội đọc, tỉnh lẻ thì tỉnh lẻ đọc. Từ đó dẫn đến sự bình giá thơ của các nhà phê bình cũng theo kiểu “ếch ngồi đáy giếng”, chỉ thấy, chỉ đọc, chỉ phán về năm bảy tập thơ xung quanh mình! Từ đó dẫn đến các giải thưởng thơ hàng năm của Hội Nhà Văn, của Ủy Ban toàn quốc... cũng được chọn từ số tập thơ ít ỏi mà Ban giám khảo có trong tay. Còn thơ của các tỉnh thì xin “kính nhi viễn chi” !

Ngành phát hành sách không nhận bán, nên các tác giả phải tự đi bán thơ mình! Có lần, nhà thơ Vĩnh Nguyên ở Huế, vào Nam đi rao bán tập thơ “Tình yêu đâu có muộn màng” vừa mới in của mình. Anh mang theo một ba-lô thơ như người bán thuốc dạo. Anh chọn QL 20, tuyến xe đường dài Sài Gòn- Đà Lạt vì cho rằng đây là tuyến đường nên thơ nhất. Bán thơ rong là một lối du ca tài tử và thi vị! Nhà thơ vừa đọc những bài thơ vừa rao bán. Có khoảng mươi lăm người rút hầu bao mua thơ. Tốt quá! Nhưng đến đoạn Phương Lâm (gần Bảo Lộc) bỗng có người vỗ vai nhà thơ rồi ghé tai bảo rằng, anh nên thôi bán thơ hoặc chuyển qua xe khác để nhường “đất” cho một người bán báo dạo đang rất cần tiền cho bữa cơm trưa xứ mộng! Vĩnh Nguyên ngừng bán, đưa mắt tìm người bạn cùng cảnh ngộ. Tưởng ai xa lạ hóa ra là Trần Phá Nhạc, cũng một nhà thơ xứ Huế lưu lạc vào Nam từ mấy năm trước!

Có lần đã lâu, tôi ra Hà Nội, ghé Hội Nhà Văn. Gặp nhau chưa kịp hỏi thăm sức khỏe, nhà thơ Nguyễn Hoa đã chào bán ngay tập thơ “Mưa Thuận Thành” của Hoàng Cầm. Tôi chưa kịp mừng vì mua được tập thơ ưng ý, đã nghe Nguyễn Hoa than: “Anh Hoàng Cầm phải gò lưng ký tặng vào từng cuốn một, bán vẫn khó chạy!”. Bán thơ là thế đấy! Ra văn mà bán chẳng ra tiền - Cái nghiệp văn chương nghĩ thật phiền! (Tản Đà)

Do thơ ế, nhiều tác giả chỉ in vài ba trăm bản mỗi tập, chỉ để tặng bạn bè, như là một cách chơi. Chuyện in thơ để biếu này cũng không hiếm hoàn cảnh tội nghiệp. Một lần dự Đại hội nhà văn, tôi thấy ở hành lang Hội trường Ba Đình để cả chồng cao tập thơ “Hoa tự đặt tên” của một tác giả. Tôi là người yêu thơ, thấy tác giả lạ thì định mua một cuốn đọc cho biết, nhưng không thấy người bán. Hỏi mới biết muốn lấy bao nhiêu cuốn cũng được. Đây là “tình cho không biếu không”! Cho không như thế mà tôi thấy chẳng mấy người để ý!

Năm mười năm lại đây, các nhà thơ Việt dường như đã phát hiện ra một phương thức bán thơ mới, “hiệu quả” hơn. Đó là cách mang thơ đến các doanh nghiệp, cơ quan, trường học.. “bỏ mối” mỗi nơi mươi mười lăm cuốn, ép các thủ trưởng trả tiền! Không mua thì tác giải ngồi lỳ, mất thời gian làm việc, cũng gay. Thương các nhà thơ nghèo, chẳng thủ trưởng nào từ chối một vài trăm ngàn đồng tiền túi của mình để mua dăm bảy tập thơ. Mỗi tỉnh nhỏ tính sơ sơ cũng tới vài ba trăm cơ quan, doanh nghiệp,... một “thị trường” ngon lành cho thơ! Khổ nỗi thơ mua xong thủ trưởng liền cho thơ vào tủ, không biết có đọc câu nào không!? . Nhiều nhà thơ in thơ ra chỉ để tặng, không chịu bán thơ theo kiểu ép uổng như thế. Một tập thơ in ra tặng vài ba năm chưa hết !

Thấy tình cảnh thơ in ra nhiều, thơ bán bị ế phải bán ép, nhiều người, trong đó có không ít nhà thơ đã hoảng hốt kêu lên: “Đây là thời loạn thơ”! Theo thiển ý của tôi thì đây là thời thơ “trăm hoa đua nở” rất đáng khích lệ. Nếu các nhà biên tập ở các nhà xuất bản đọc thơ khắt khe hơn, hẳn sẽ bớt đi được nhiều tập thơ dở trên thị trường. Nhưng không sao, bạn đọc thơ còn khắt khe hơn cả nhà biên tập kia! Họ sẽ tự chọn lọc lấy cho mình những câu thơ, bài thơ hay nhà thơ tâm đắc của mình. Tôi thường tự nhủ rằng, từ trong nguồn cội, thơ là thứ không phải để bán. Đối tượng của thơ thường rất hẹp. Vì đã là tiếng lòng bao gìờ cũng thì thầm. Nhưng sinh ra nhà thơ lại sinh ra những người đồng cảm. Thế là sinh chuyện in thơ để bán. Một người làm thơ có được vài ba trăm người yêu thơ mình, mua thơ mình đã là quí lắm! Đừng buồn chuyện thơ ế. Chỉ cần một bản thôi, thơ cũng có cách đến được với bạn tri âm nếu nó là thơ hay đích thực! Ngược lại đem thơ rao bán chợ đời cũng không vì thế mà thơ, hay nhà thơ trở nên kém cỏi, nhếch nhác! Bởi thơ là thứ mở vô cùng mà cũng khép vô cùng! Thơ không bao giờ ế! Thơ là tình yêu vĩnh hằng! Chỉ những hư danh sống bám, sống dựa vào thơ mới là ế ẩm, mới bị đời nguyền rủa!

Nào, ai mua thơ ta bán thơ cho...

Ngô Minh