Người Việt Nam đầu tiên làm báo trên đất Hoa Kỳ

VNTN - Tính đến năm Kỷ Hợi 2019 này, 44 năm đã trôi qua kể từ khi cuộc chiến tranh chống xâm lược nhằm thống nhất đất nước của nhân dân ta giành được thắng lợi hoàn toàn. Ngày nay, giữa Việt Nam và Hoa Kỳ đã xây dựng được quan hệ đối tác toàn diện. Hợp tác về kinh tế thương mại, đầu tư, khoa học kỹ thuật, trao đổi văn hóa là những lĩnh vực được chú trọng giữa hai quốc gia. Không ít nhà báo Việt Nam và Mỹ đã có cơ hội qua lại khi tác nghiệp. Có một câu hỏi thú vị: Ai là người Việt Nam đầu tiên làm báo trên đất Mỹ?

Tìm hiểu để trả lời câu hỏi này, được biết: Người ấy khởi đầu là một nhà buôn. Những năm tháng mưu sinh đầy gian nan cùng hiểm nguy trên miền đất lạ, người Việt Nam thông minh, tài trí này đã có thời gian làm báo. Tư liệu về lịch sử báo chí ở California hiện còn lưu giữ đã có nhắc tới.

Cụ Trần Trọng Khiêm (1821-1886)

Theo sử liệu chính thống, vào đầu thập niên 1870, vua Thiệu Trị đã cử sứ thần Bùi Viện dẫn đầu phái bộ sang Hoa Kỳ cầu viện. Chuyến đi bằng đường thủy theo ngả Hồng Kông mất chừng 3 tháng, vị sứ thần triều Nguyễn đã gặp được Tổng thống Hoa Kỳ khi đó là Ulysses Simpson Grant. Lúc đầu, phía Hoa Kỳ phát tín hiệu thuận, nhưng sau đổi ý. Lâu nay, nhà ngoại giao Bùi Viện vẫn được nhiều người coi là người Việt Nam đầu tiên đặt chân tới Hoa Kỳ.

Nhưng thực tế, trước đó chừng hai mươi năm, vào khoảng 1849, một người có quê ở một vùng Đất Tổ thuộc tỉnh Phú Thọ đã tới California - khi miền đất này vừa mới sáp nhập vào Hợp Chủng Quốc, thành bang thứ 31. Người ấy là cụ Trần Trọng Khiêm (1821 - 1886), quê ở làng Xuân Lũng (Sơn Vi, Lâm Thao, Phú Thọ).

Để có cứ liệu tin cậy, người viết bài này đã tìm hiểu các văn bản nói về báo Daily Evening vào thời điểm 1850 - 1853 (một tờ báo của vùng California); về tác phẩm California 1850 của Jamice Marschver; về cuốn sách La rueé vers l or (Đua nhau đi tìm vàng) của nhà văn người Pháp René Lefebre (nhà xuất bản Dumas, Lyon, 1937); tham khảo cuốn tiểu thuyết lịch sử Con đường thiên lý (1972) của nhà nghiên cứu uy tín - học giả Nguyễn Hiến Lê; Từ điển Nhân vật lịch sử Việt Nam (của Nguyễn Quốc Thắng và Nguyễn Bá Thế). Đồng thời, việc tra cứu về lịch sử cận đại của Hoa Kỳ, chỉnh lại cho đúng và hợp lý các số liệu về thời điểm hoạt động cũng như tuổi của cụ Trần Trọng Khiêm cũng đã được thực hiện.

Sinh năm Tân Tỵ (1821) trong gia đình khoa bảng (có người anh là nhà nho Trần Mạnh Trí), Trần Trọng Khiêm có tư chất thông minh, sức vóc cường tráng, tính cách mạnh mẽ, ngay thẳng. Năm 18 tuổi, cụ đã học đủ các môn khoa cử, nhưng không đi thi cao hơn theo đường quan trường. Cụ nói đường ấy để người anh đi, còn mình thì hợp với việc kinh doanh buôn bán. Thời ấy, vùng Bạch Hạc - Việt Trì ngã ba sông là nơi giao thương sầm uất, có nhiều thương nhân ngoại quốc lui tới. Với công việc buôn gỗ cùng các sản vật miền thượng du, cụ có cơ hội mở rộng giao du, bắt đầu học tiếng nước ngoài theo lối truyền khẩu.

Năm 20 tuổi, Trần Trọng Khiêm lập gia đình với một phụ nữ họ Lê cùng trong tổng. Cưới nhau được gần 3 năm, nhưng vợ chồng vẫn chưa có con. Năm 1843, do thâm thù từ trước không chiếm được người phụ nữ họ Lê về làm lẽ cho mình, tên chánh tổng địa phương đã hãm hại bà cùng người lão bộc, rồi đốt nhà phi tang.

Đau xót tột cùng, làm hậu sự cho vợ chu toàn, cụ Khiêm đi thăm, vấn an gia đình đôi bên rồi nói mình sẽ đi làm ăn xa. Một năm sau (1844), cụ trở về giết tên chánh tổng gian ác vào đúng ngày giỗ đầu cụ bà họ Lê. Trả xong mối thù cho vợ, rồi xuống Phố Hiến (tỉnh Hưng Yên), với tên gọi Lê Kim, cụ xin làm việc trên một tầu buôn ngoại quốc. Công việc trên tầu đưa cụ qua nhiều nước (Trung Quốc, Thái Lan, Phi Luật Tân, Mã Lai, Anh Quốc, Pháp, Hà Lan…). Vốn thông minh, chăm chỉ, lịch thiệp, đức độ nên cụ nhận được sự quý mến và tôn trọng.

5 năm làm việc trên tầu buôn (kể từ 1844), Lê Kim học nói được 4 thứ tiếng (Anh, Pháp, Hoa, Hà Lan), biết được thung thổ nhiều miền đất lạ, tích lũy được ít vốn phòng thân. Buổi sáng một ngày của năm 1849, Lê Kim đặt chân tới Hoa Kỳ ở miền Saint Louis bên bờ sông Mississipi. Đến New Orleans thuộc tiểu bang Lousiane, cụ gặp nhiều người di cư đi tìm miền đất hứa: người da trắng châu Âu, người Hoa, thổ dân Da Đỏ, Mễ Tây Cơ (Mehico), Trung Cận Đông… Trong số họ, có một người đến từ Gia Nã Đại (Canada) tên là Maxk mang tư chất thủ lĩnh. Maxk đứng ra tập hợp được 60 người lập thành đoàn đi Miền Tây tìm vàng. Để có tiền mua phương tiện, lương thực, đồ dùng, mỗi thành viên góp 200 Mỹ kim. Nhờ biết nhiều thứ tiếng, lại nhanh nhẹn, cử chỉ đĩnh đạc đường hoàng, Lê Kim được Maxk chọn làm người thông ngôn kiêm trợ lý. Đoàn lên đường trong âm vang của bản tình ca cao-bồi Miền Tây: Nín đi em Suzannah/ Để anh đi California/ Anh sẽ đào núi/ Anh sẽ tát sông/ Anh sẽ tìm vàng/ Ở California/ Hỡi em Suzannah/ Ráng chờ anh một hai năm/ Anh sẽ trở về/ Vàng sẽ đầy túi/ Anh sẽ cất nhà/ Cho em, em Suzannah.

Chuyến đi vô cùng gian khổ, nhiều người đã thiệt mạng trên đường bởi đói khát, tật bệnh, thú dữ cùng những tính xấu nẩy sinh của con người khi gần với vàng. Sau khi tách đoàn, số đông đi về phương bắc. Nhóm hướng về phương nam chỉ còn tám người - trong đó có Maxk và Lê Kim. Với một con người có chí khí thì ở đâu cũng có những điều có thể học hỏi được và cũng có thể gặp được người tốt bụng.

Đồn Sutter bên bờ sông Sacramento là một đơn vị quân sự lớn nhất và rất nổi tiếng ở vùng California khi ấy. Tên của người chỉ huy (Đại úy John A Sutter) đến từ Canada được lấy đặt cho đồn. Sutter gốc Thụy Sỹ, nhưng được sinh ra ở Đức. Thấy Lê Kim là người châu Á, đến từ miền đất ở bên cạnh nước Trung Hoa, lại biết nhiều thứ tiếng, phong cách lịch thiệp, Sutter rất thiện cảm, cho đi thăm cơ sở của mình. Nhờ đó Lê Kim biết được cách xây đồn cùng tổ chức bố phòng. Có tài liệu nói John A Sutter đã từng được chính phủ Hợp chủng quốc Hoa Kỳ phong hàm tướng bởi đã có công xây dựng California buổi ban đầu.

Nhưng rồi theo quy luật ở đời, hoa nở nhanh thì mau tàn, cuộc cạnh tranh máu lửa vì vàng đã mau chóng làm đổ vỡ cơ đồ của ngài Đại úy. Sutter trở thành người mất trí, lang thang không cửa không nhà. Tình cờ Lê Kim gặp lại người đã từng giúp đỡ mình thuở hàn vi cơ nhỡ và đã biếu Sutter 200 Mỹ kim cùng những lời an ủi, động viên. Sutter vô cùng cảm kích. Lê Kim sớm nhận thấy mặt trái của vàng cùng những hệ lụy của xã hội hỗn canh hỗn cư. Hai năm sau, vào năm 1850, Lê Kim đi tìm công việc mới. Lúc đầu làm cộng tác viên chạy tin bài cho các tờ báo địa phương: Alta California, Morning Post; sau đó, được nhận vào làm trong Tòa soạn báo Daily Evening với bút danh Lee Kim. Trong các bài viết, ký giả Lee Kim thường miêu tả phong cảnh thiên nhiên hoang dã ở Miền Tây, cuộc sống cùng cực của dân đào vàng, đồng thời phê phán tác hại của vàng, cảnh báo những bi kịch xã hội trong tương lai.

Như vậy, cụ Lê Kim - Trần Trọng Khiêm là người Việt Nam đầu tiên đặt chân tới nước Mỹ, đồng thời còn là ký giả đầu tiên của nước ta tới tác nghiệp ở đây. Cụ cũng là nhà doanh nghiệp người Việt đến làm việc sớm và góp công sức ở Hợp chủng quốc Hoa Kỳ.

Tháng 11 năm 1853, lần cuối cùng người ta thấy Lê Kim ở vùng Berkeley thuộc miền Tây nước Mỹ.

Quá mệt mỏi với cuộc sống hỗn loạn nơi đất khách, nỗi nhớ quê nhà luôn canh cánh trong lòng, cụ Trần Trọng Khiêm quyết định hồi hương. Đến Hồng Kông, cụ nhập tịch Trung Quốc, rồi về Việt Nam trong thân phận người Minh Hương (người Hoa di cư) với họ tên là Lê Kim. Năm 1854, Lê Kim về tới Nam Bộ, liền bắt tay ngay cùng bạn bè khai khẩn đất hoang lập nên ấp Hòa An thuộc phủ Tân Thành, tỉnh Định Tường (nay là Sa Đéc tỉnh Đồng Tháp).

Sau 10 năm, người anh ruột ở Xuân Lũng nhận được lá thư bằng chữ Nôm của cụ Khiêm gửi về với đầy ắp niềm thương nhớ gia đình - quê hương. Hiểu được nỗi lòng của em, nhưng hoàn cảnh khi ấy buộc phải phúc đáp thư như sau: Gia đình bình yên. Lúc này người đi xa chớ vội trở về!

Cụ Khiêm lập gia đình với người phụ nữ Nam Bộ họ Phan, sinh hạ được 2 người con trai đặt tên là Lê Xuân Lãm và Lê Xuân Lương. Lấy chữ Xuân để nhớ về làng Xuân Lũng quê nhà.

Công việc và đời sống đang được dần dần ổn định, thì thực dân Pháp đánh chiếm 3 tỉnh miền Tây Nam Kỳ (1864) gây ra biết bao đau thương tang tóc. Cụ đã cùng nhà yêu nước Thiên Hộ Dương (Võ Duy Dương) chiêu mộ được tới hàng ngàn nghĩa binh, lập căn cứ chống Pháp ở Đồng Tháp Mười. Nghĩa quân có liên hệ với phong trào yêu nước của của cụ Trương Công Định, Thủ Khoa Huân... Tài bắn súng học được của các cao bồi thực thụ ở Miền Tây Hoa Kỳ, kinh nghiệm xây đồn đắp lũy của Đại úy Sutter được vận dụng. Vốn ngoại ngữ được dùng vào việc binh vận. Nghĩa quân đã đánh nhiều trận ở Cai Lậy, Mỹ Trà, Mỹ Quới, Cao Lãnh… gây thiệt hại lớn cho quân xâm lược. Về sau, viên tướng người Pháp là De Lagrandiere đã dùng lực lượng mạnh gồm lính viễn chinh và vũ khí tối tân tấn công vào Đồng Tháp Mười. Nghĩa quân bị tổn thất nặng nề rồi cuối cùng bị thất bại. Không để mình bị bắt rơi vào tay giặc, nhà lãnh đạo nghĩa quân Lê Kim đã tuẫn tiết vào năm 1886, hưởng dương 65 tuổi. Trước khi mất, cụ dặn vợ đưa con lánh sang Rạch Giá, đừng bao giờ hợp tác với giặc. Con cháu truyền đời dùng chữ Xuân làm tên đệm để nhớ về làng Xuân Lũng quê hương ở vùng Đất Tổ, sống nghĩa tình, không ham phú quý cầu vinh, tham vàng bỏ ngãi…

Thi hài của cụ Trần Trọng Khiêm được nghĩa quân mai táng ở Giồng Tháp. Trên bia mộ có ghi: Lòng trời không tựa, tấm gương tiết nghĩa vì nước quyên sinh/ Chính khí nêu cao, tinh thần hùng nhị còn truyền hậu thế.

Chu Huy Sơn