Kỳ vọng vươn ra “biển lớn”

Ngày 21/6 vừa qua, quyển sách tranh (picture book) “Saving Sorya: Chang and the Sun Bear” (tựa gốc tiếng Việt là Chang hoang dã - Gấu) của họa sĩ Trang Nguyễn và họa sĩ Jeet Zdũng đã chiến thắng giải thưởng minh họa trong khuôn khổ Huân chương Carnegie năm 2023. Đây là giải thưởng thường niên uy tín của Vương quốc Anh, được trao cho các tác phẩm thiếu nhi hoặc thanh thiếu niên nổi bật được viết bằng tiếng Anh và xuất bản tại Anh. Thành tích của Chang hoang dã - Gấu không chỉ là dấu son trong sự nghiệp sáng tạo của hai họa sĩ trẻ, mà còn là một cột mốc đáng nhớ của sách tranh thiếu nhi Việt Nam. Và từ đây chúng ta có thể kỳ vọng vào một tương lai sách tranh Việt Nam có thể vươn ra “biển lớn” - hội nhập toàn cầu.

Một thể loại giàu tiềm năng

Sách tranh là một dạng sách có sự kết hợp giữa tranh và lời kể, thường hướng đến đối tượng độc giả là trẻ em. Điều đặc biệt khiến cho sách tranh khác với truyện tranh và truyện có tranh minh họa là độ lớn của tranh và vai trò của tranh trong sách tranh. Trong sách tranh, tranh chiếm số lượng lớn, có thể chiếm một trang hoặc cả hai trang đối diện nhau. Tranh trong sách tranh không đơn thuần chỉ để minh họa cho lời kể mà nó thật sự là một phần lời kể được thể hiện thông qua ngôn ngữ của hình ảnh. Vì vậy trong một quyển sách tranh, tranh là một thành phần quan trọng, hơn lời kể.

Đối với trẻ em, sách tranh là một phương tiện hữu hiệu để trẻ phát triển ngôn ngữ và cảm xúc, nhận biết hình ảnh, tiếp thu tri thức, và đặc biệt là phát triển xúc cảm thẩm mỹ với nghệ thuật hội họa. Sách tranh trở thành một trong những phương tiện giáo dục hữu ích đối với trẻ ở hầu khắp các quốc gia.

Trên thế giới, sách tranh đã có một lịch sử lâu đời. Nhiều giải thưởng danh giá cũng được thành lập để trao giải cho sách tranh nói riêng và những tác phẩm có phần minh họa xuất sắc nói chung, như giải thưởng Coretta Scott King là giải thưởng thường niên do Bàn tròn Trao đổi Thông tin về Sắc tộc & Đa văn hóa, trực thuộc Hiệp hội Thư viện Hoa Kỳ (ALA) được trao cho cả tác giả và họa sĩ minh họa, giải minh họa trong khuôn khổ Huân chương Carnegie của Vương quốc Anh, giải Huân chương Caldecott của Mỹ được trao tặng từ năm 1938 dành riêng cho các họa sĩ có tác phẩm sách tranh nổi bật nhất trong năm,… Ở châu Á, sự ra đời của Giải thưởng Sách tranh Scholastic (Scholastic Picture Book Award, viết tắt là SPBA) là một sáng kiến ​​chung giữa Hội đồng Sách Singapore và Scholastic Asia, được trao hai năm một lần cho một cuốn sách tranh xuất sắc chưa được xuất bản với các chủ đề châu Á khác biệt bởi một nhóm các nhà văn và họa sĩ châu Á cũng cho thấy sự quan tâm đối với thể loại sách tranh này.

Ở Việt Nam, năm 2020, Giải thưởng Sách tranh thiếu nhi quốc tế đã được thành lập bởi công ty Ehomebooks - một đơn vị làm sách tranh cho thiếu nhi. Giải thưởng này được tổ chức 2 năm một lần, dành cho những bản thảo sách tranh chưa xuất bản trên toàn cầu, nhằm ghi nhận tầm quan trọng của dòng sách này, đồng thời thúc đẩy sự sáng tạo của các tác giả, họa sĩ vẽ minh họa trên thế giới.

Lịch sử sách tranh Việt Nam có thể được mở đầu bằng quyển sách tranh đầu tiên được nhà xuất bản Kim Đồng phát hành vào năm 1958 mang tên Bác Trâu chăm chỉ của Nguyễn Bích. Năm 1971, tác phẩm Sát Thát (lời: Lê Vân, tranh: Nguyễn Bích) cũng đã đoạt giải thưởng quốc tế. Những năm đổi mới, Nhà xuất bản Kim Đồng là đơn vị chủ trương đẩy mạnh sách tranh, tổ chức tập huấn quốc tế cho biên tập, họa sĩ,… Sau một thời gian có phần bị “bỏ quên”, cùng với sự xuất hiện của ngày càng nhiều những quyển sách tranh nổi tiếng được dịch sang tiếng Việt, sách tranh Việt Nam bắt đầu có những bước phát triển mạnh mẽ trong những năm gần đây.

Sáng tác sách tranh dành cho thiếu nhi đã tăng dần về số lượng và có được những tác phẩm thật sự chất lượng trong những năm vừa qua như Hành trình đầu tiên (họa sĩ Phùng Nguyên Quang và Huỳnh Kim Liên), Câu chuyện dòng sông gồm 3 tập: Người mẹ sông Hồng, Em gái sông Hương, Chàng trai Cửu Long (họa sĩ  Hoàng Thủy Nguyên), Chang hoang dã - Gấu, Chang hoang dã - Voi (Trang Nguyễn và Jeet Zdũng), Lược sử nước Việt bằng tranh (Nhiều tác giả),… Nội dung, chủ đề của sách tranh thiếu nhi Việt Nam vô cùng đa dạng, từ lịch sử, phong tục, sự tích, địa lý, ẩm thực,… đậm đà bản sắc Việt Nam đến những câu chuyện mang tính toàn cầu như bảo tồn động vật hoang dã, những câu chuyện nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ như Ehon Nhật Bản,…

Đáng lưu ý, dẫu chỉ mới tăng tốc lại, sách tranh thiếu nhi Việt Nam đã có những thành tích đáng kể. Trước khi hai họa sĩ Trang Nguyễn và Jeet Zdũng nhận Huân chương Carnegie, thì họa sĩ Phùng Nguyên Quang và Huỳnh Kim Liên cũng giành giải Nhất SPBA năm 2015 với tác phẩm The First Journey (tựa sách tiếng Việt: Hành trình đầu tiên), sau đó 4 năm, họa sĩ Vũ Thủy Ngọc Hà (bút danh Đốm Đốm) cũng đã đạt giải Nhất SPBA với tác phẩm The Girl on the roof and the Boy on the beach (tạm dịch: Cô bé trên mái nhà và cậu bé bên bờ biển). Đây đều là những giải thưởng danh giá, uy tín trong lĩnh vực sách dành cho thiếu nhi nói chung và sách tranh nói riêng trong khu vực và trên thế giới. Những giải thưởng này đã cho thấy ở Việt Nam, thể loại sách tranh và các họa sĩ, tác giả sáng tác sách tranh rất giàu tiềm năng và tài năng, có thể sẽ góp phần quan trọng vào việc thúc đẩy sự phát triển của sách tranh nước nhà.

Cánh cửa bước ra thế giới

Sách tranh có đặc trưng là tranh kết hợp văn bản, trong đó văn bản lời kể được cô đọng đến mức tối thiểu, những bức tranh qua những nét cọ tài hoa của các họa sĩ phát huy năng lực kể chuyện thông qua đường nét, màu sắc đến mức tối đa. Chính vì thế, khi chuyển ngữ sách tranh, dịch giả sẽ không gặp quá nhiều khó khăn để chuyển tải đúng nội dung và tinh thần của tác phẩm. Việc chuyển dịch cũng sẽ dễ dàng hơn, nhanh hơn vì dung lượng văn bản rất ngắn. Những bức tranh được giữ nguyên trong bản dịch sẽ vẫn phát huy được khả năng kể chuyện của mình mà không phải lo lắng bị tiếp nhận sai lệch bởi khác biệt ngôn ngữ. Đây là những lợi thế mà sách tranh trở thành một thể loại có thể đưa sáng tác của các tác giả Việt Nam tiếp cận được với bạn đọc ở các quốc gia khác nhau.

Cô bé trên mái nhà và cậu bé bên bờ biển của Vũ Thủy Ngọc Hà đã được Scholastic - tập đoàn xuất bản hơn 100 năm tuổi có trụ sở tại Mỹ ấn hành năm 2021 (hiện nay chưa có bản tiếng Việt). Hành trình đầu tiên sau khi đoạt giải đã được nhiều nhà xuất bản mua bản quyền và chuyển ngữ. Năm 2022, Penguin Random House xuất bản tác phẩm này tại Mỹ với bìa sách và lời dịch mới của tác giả và họa sĩ Christopher Myers. Ngoài ra, tác phẩm cũng được giới thiệu trên tờ New York Times (tạm dịch: Thời báo New York) và nhận được sự ngợi khen từ giới phê bình. Chang hoang dã - Gấu hiện nay cũng đã bán bản quyền thành công ra nhiều nước trên thế giới như: Anh, Mỹ, Hàn Quốc, Trung Quốc, Đài Loan, Na Uy, Thổ Nhĩ Kì, Nga, Thụy Điển, Nhật Bản.

Có thể thấy, nếu các tác phẩm văn học thuộc thể loại thơ, văn xuôi gặp nhiều trở ngại trong việc tiếp cận với bạn đọc quốc tế vì vấn đề chuyển ngữ thì sách tranh có nhiều lợi thế hơn. Vì vậy, với các tác giả Việt Nam, sáng tác sách tranh không chỉ để phục vụ nhu cầu bạn đọc nhỏ tuổi trong nước mà còn là cánh cửa mở rộng để bước ra thế giới, tiếp cận và hòa nhịp với sự phát triển của sách tranh của các quốc gia khác trên toàn cầu.

Không dừng lại ở đó, sự thành công của sách tranh sẽ mở ra những cơ hội để các tác giả Việt Nam được làm việc với các tác giả nước ngoài, phối hợp để sáng tạo nên những sách tranh đa dạng bản sắc, làm phong phú hơn nội dung và hình thức của sách tranh, xóa bỏ những đường biên ngăn cách sự sáng tạo giữa các tác giả thuộc những quốc gia khác nhau. Họa sĩ Vũ Thủy Ngọc Hà, sau thành công tại giải thưởng SPBA, đã vẽ minh họa cho tác phẩm Những người bạn (đã được nhà xuất bản Kim Đồng phát hành năm 2021), trong đó phần lời là của tác giả nổi tiếng Aihara Hiroyuki -  người có hơn 100 cuốn Ehon và truyện đồng thoại được yêu thích tại Nhật Bản. Tác phẩm cũng đã được xuất bản tại Nhật Bản không lâu sau đó.

Bên cạnh những cơ hội, sách tranh thiếu nhi Việt Nam cũng phải đối mặt với những thách thức. Thách thức lớn nhất có lẽ là việc phải cạnh tranh với sách tranh thiếu nhi nước ngoài được chuyển ngữ và xuất bản nhanh chóng với số lượng lớn. Trên thị trường sách tranh hiện nay ở Việt Nam, những tác phẩm đạt các giải thưởng sách tranh danh giá của Anh, Mỹ,… hay sách tranh của các quốc gia trong khu vực như Nhật Bản, Hàn Quốc,… liên tục ra mắt bạn đọc. Những tác phẩm này vốn đã được bảo chứng về chất lượng, nay lại được truyền thông mạnh mẽ bởi các nhà xuất bản, phần nào lấn át sự hiện diện của sách tranh thiếu nhi trong nước.

Bên cạnh đó, hướng đi của sách tranh thiếu nhi Việt Nam vẫn chưa rõ nét và khả năng tiếp cận với bạn đọc nước ngoài chưa cao. 3 tác phẩm đoạt giải quốc tế là những ví dụ về cách mà một quyển sách tranh có thể được đánh giá cao: hoặc là kể câu chuyện mang tính toàn cầu (bảo vệ môi trường, đời sống tinh thần của thiếu nhi, vẻ đẹp tâm hồn,…) như Chang hoang dã - Gấu, Cô bé trên mái nhà và cậu bé bên bờ biển; hoặc kể câu chuyện mang đậm bản sắc Việt Nam nhưng vẫn gợi nên những đồng cảm của thiếu nhi quốc tế như Hành trình đầu tiên. Đây có thể là những gợi ý cho sách tranh thiếu nhi Việt Nam trong những bước đi tiếp theo trong quá trình hội nhập và phát triển của mình.

Võ Nguyễn Bích Duyên