Đặc trưng chất cảm trong tranh sơn mài

Phẳng - bóng - trong - sâu thăm thẳm là thuật ngữ hay nhắc để nói về điều kỳ diệu của chất liệu sơn mài. Trước đây sơn ta chỉ được sử dụng trong trang trí mỹ nghệ là chính. Sau này, các họa sỹ Việt Nam đã khai thác giá trị riêng của sơn ta để làm tranh. Và kỹ thuật “mài” đã tạo ra hiệu quả của bức tranh, do vậy quá trình mài là quá trình tạo hình và biểu cảm. Cho nên hội họa tạo hình này mới có tên “Tranh sơn mài”.

Đặc trưng của tranh sơn mài

Tranh sơn mài là một hình thức nghệ thuật truyền thống có nguồn gốc từ châu Á, đặc biệt nổi bật tại Việt Nam. Những đặc trưng chính của tranh sơn mài bao gồm: Chất liệu và quy trình: Sơn mài sử dụng chất liệu sơn tự nhiên, thường là mủ cây sơn, kết hợp với các lớp sơn để tạo ra bề mặt bóng mịn và độ bền cao. Quy trình chế tác tranh sơn mài rất công phu, bao gồm nhiều bước như làm nền, sơn lớp đầu, khắc họa chi tiết, và đánh bóng. Thời gian hoàn thiện một tác phẩm có thể kéo dài từ vài tháng đến một năm.

Kỹ thuật và kết cấu: Tranh sơn mài nổi bật với bề mặt có độ bóng cao, mịn màng và độ bền tốt. Kỹ thuật vẽ tranh sơn mài thường bao gồm nhiều lớp sơn được áp dụng và chà nhám để tạo hiệu ứng màu sắc sâu lắng và ánh sáng.

Các họa sĩ thường sử dụng vật liệu bổ sung như vỏ trai, vàng, bạc, và các loại chất liệu khác để tăng cường độ tương phản và hiệu ứng thẩm mỹ. Tính độc đáo và bền bỉ: Một trong những điểm đặc biệt của tranh sơn mài là tính bền bỉ của nó. Với khả năng chống lại sự tác động của thời tiết và sự mài mòn, tranh sơn mài có thể tồn tại hàng thế kỷ mà không bị phai màu hay hư hại.

Chất lượng thẩm mỹ: Tranh sơn mài có khả năng tạo ra những hiệu ứng ánh sáng và độ sâu thăm thẳm mà các phương pháp vẽ khác không đạt được. Bề mặt sơn bóng loáng thường phản chiếu ánh sáng, tạo ra cảm giác ba chiều và chiều sâu huyền ảo cho tác phẩm.

Chất cảm trong tranh sơn mài

Chất cảm trong tranh sơn mài thường được thể hiện qua sự kết hợp hài hòa giữa màu sắc, ánh sáng và kết cấu. Bề mặt bóng mịn và sự phản chiếu ánh sáng tạo nên hiệu ứng thị giác độc đáo, giúp làm nổi bật các chi tiết và tạo cảm giác sinh động cho tác phẩm. Các lớp sơn được chồng lên nhau không chỉ tạo chiều sâu mà còn thể hiện sự tinh xảo và công phu trong quá trình chế tác.

Tranh sơn mài có thể phản ánh nhiều phong cách và chủ đề khác nhau, từ hiện thực đến trừu tượng. Việc sử dụng các chất liệu bổ sung như vỏ trai, vàng, bạc tạo ra sự đa dạng về hiệu ứng thẩm mỹ và chất cảm. Điều này giúp tranh sơn mài có khả năng thích ứng với nhiều xu hướng nghệ thuật khác nhau, từ cổ điển đến hiện đại.

Tranh sơn mài Việt Nam thể hiện sự kết hợp tinh tế giữa các yếu tố truyền thống và hiện đại. Các họa sĩ Việt Nam đã khai thác các chất liệu và kỹ thuật truyền thống để tạo ra những tác phẩm mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc, đồng thời tích hợp các yếu tố sáng tạo và hiện đại. Ví dụ, việc sử dụng vỏ trứng, ốc, và cật tre trong tranh sơn mài hiện đại đã tạo ra những hiệu ứng mới mẻ và độc đáo.

Nhiều tác phẩm sơn mài Việt Nam mang đậm ảnh hưởng văn hóa và lịch sử, như những bức tranh mô tả cuộc sống hoàng cung, truyền thuyết dân gian, hoặc phong cảnh thiên nhiên đặc trưng. Chất cảm trong các tác phẩm này không chỉ thể hiện qua kỹ thuật mà còn qua sự lồng ghép các yếu tố văn hóa, mang lại cho người xem cảm giác về một di sản văn hóa phong phú và sâu lắng.

Trong các tác phẩm tranh sơn mài hiện đại, các họa sĩ đã thể hiện cái tôi cá nhân rõ nét qua cách sử dụng màu sắc, chất liệu, và phong cách vẽ. Sự sáng tạo trong việc kết hợp các yếu tố truyền thống với các kỹ thuật hiện đại giúp tạo ra những tác phẩm mang tính biểu hiện cao, thể hiện phong cách và cảm xúc cá nhân của người nghệ sĩ.

Nói đến tranh sơn mài Việt Nam, người uyên thâm nhất phải kể đến họa sỹ Nguyễn Gia Trí. Ông được biết đến như “cha đẻ của tranh sơn mài tân thời” và có ảnh hưởng sâu rộng trong việc phát triển kỹ thuật và phong cách của dòng tranh này.

Danh họa Nguyễn Gia Trí (1908 - 1993) là một trong những nhân vật quan trọng trong lịch sử tranh sơn mài Việt Nam. Đặc trưng nổi bật trong tranh sơn mài của Nguyễn Gia Trí là kỹ thuật sáng tạo và tinh xảo; họa sỹ đã áp dụng các kỹ thuật sơn mài truyền thống cùng với các kỹ thuật mới để tạo ra những tác phẩm có chiều sâu và độ bóng loáng đặc trưng. Ông sử dụng lớp sơn mài để xây dựng các tầng màu sắc và kết cấu, tạo ra hiệu ứng ánh sáng và bóng tối tinh tế.

Ông thường bố trí các hình tượng trên nhiều tấm rời nhau rồi ghép lại, tạo ra những tác phẩm lớn với cấu trúc rõ ràng và tính trang trí cao. Cách này không chỉ làm nổi bật tính thẩm mỹ mà còn giúp mở rộng không gian và chủ đề trong tranh. Sinh thời họa sỹ Nguyễn Gia Trí chịu ảnh hưởng từ chủ nghĩa hiện thực, ấn tượng của châu Âu, cũng như các phong cách truyền thống của châu Á và Việt Nam. Ông đã kết hợp các yếu tố truyền thống và hiện đại để sáng tạo ra những tác phẩm mang đậm tính chất dân tộc và hiện đại.

Tác phẩm sơn mài “Vườn xuân Trung Nam Bắc” (Bảo vật Quốc gia) của Nguyễn Gia Trí là một minh chứng rõ nét cho sự kết hợp tinh tế giữa kỹ thuật và nội dung trong nghệ thuật sơn mài của ông. Tác phẩm này, với kích thước lớn và sự tinh xảo trong cách thể hiện, có những đặc trưng và chất cảm đáng chú ý. Chất cảm của bức “Vườn  xuân  Trung Nam Bắc” thể hiện vẻ đẹp của thiên nhiên qua các hình ảnh hoa cỏ được trình bày một cách sống động và trang nhã. Tác phẩm không chỉ miêu tả cảnh vật mà còn gợi cảm giác về không gian và thời gian, phản ánh sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên. Nguyễn Gia Trí sử dụng màu sắc tươi sáng và kỹ thuật chồng lớp sơn để làm nổi bật các chi tiết của hoa và cây cỏ, tạo ra một bức tranh vừa thực vừa huyền ảo.

Tác phẩm “Vườn  xuân  Trung Nam Bắc” sử dụng nhiều lớp sơn mài để tạo ra độ sâu và hiệu ứng ánh sáng đặc biệt. Sự kết hợp giữa các lớp sơn và các chất liệu phụ như vàng, bạc hoặc vỏ trai giúp làm nổi bật các chi tiết và tạo ra cảm giác lấp lánh, tinh xảo. Kỹ thuật này không chỉ mang lại sự bền bỉ cho tác phẩm mà còn tạo ra một hiệu ứng thẩm mỹ lôi cuốn, khiến người xem cảm nhận được sự tinh tế và công phu trong từng lớp sơn.

“Vườn xuân Trung Nam Bắc” không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật mà còn mang trong mình một thông điệp sâu sắc về vẻ đẹp và sự hòa hợp. Tác phẩm thể hiện sự kết hợp giữa các yếu tố truyền thống và hiện đại, phản ánh sự giao thoa giữa các phong cách nghệ thuật và văn hóa. Điều này không chỉ làm phong phú thêm ngôn ngữ nghệ thuật của sơn mài mà còn mang đến cho người xem cảm giác về một không gian tươi đẹp và thanh bình. Đồng thời bức “Vườn xuân Trung Nam Bắc” đã phản ánh sự phát triển của xã hội và văn hóa Việt Nam trong thời kỳ mà Nguyễn Gia Trí sáng tác. Bức tranh thể hiện sự chuyển mình của nghệ thuật sơn mài từ một hình thức trang trí đơn giản thành một loại hình nghệ thuật cao cấp, được giới chuyên ngành ghi nhận và yêu thích.

Thiết nghĩ, họa sỹ Nguyễn Gia Trí đã làm phong phú thêm nghệ thuật tranh sơn mài Việt Nam với kỹ thuật tinh xảo và phong cách sáng tạo độc đáo. Tác phẩm “Vườn  xuân  Trung Nam Bắc” là một ví dụ điển hình về sự kết hợp giữa kỹ thuật truyền thống và yếu tố hiện đại trong tranh sơn mài. Với  việc sử dụng một cách tinh tế các lớp sơn và những chất liệu bổ sung, tác phẩm không chỉ tạo ra hiệu ứng thẩm mỹ đặc biệt mà còn phản ánh một phần quan trọng của văn hóa và xã hội Việt Nam trong thời kỳ đó.

Ngày nay, tại Việt Nam có rất nhiều họa sỹ nghiên cứu và tìm tòi chất liệu sơn ta để làm tranh. Ngoài tạo hình trên nền gỗ phủ đất thó và nhiều lớp sơn ta (vóc) truyền thống, một số họa sỹ đã vẽ sơn ta trên nhựa, vải (canvas)… kết hợp cùng với vàng, bạc, nhũ, bột điệp để tạo hình bức tranh sinh động, bền màu, đặc biệt không bị ẩm mốc khi độ ẩm cao.

Tranh sơn mài, với các đặc trưng nổi bật về chất liệu, kỹ thuật chế tác và tính bền bỉ, đã trở thành một phần quan trọng của nghệ thuật tạo hình Việt Nam. Chất cảm trong tranh sơn mài không chỉ đến từ hiệu quả thẩm mỹ của bề mặt sơn bóng loáng và đa dạng chất liệu mà còn phản ánh sự kết hợp giữa truyền thống và hiện đại trong nghệ thuật. Từ những tác phẩm truyền thống mang đậm bản sắc văn hóa đến những sáng tạo hiện đại, tranh sơn mài Việt Nam không ngừng phát triển và làm phong phú thêm ngôn ngữ nghệ thuật của mình.

Thục Khang