Những kiêng kỵ trong nghi lễ thờ Dương Tự Minh ở huyện Phú Bình

VNTN- Phú Bình (Thái Nguyên) là huyện có truyền thống lịch sử lâu đời. Truyền thống ấy được kết tinh trong những giá trị văn hóa vật thể và văn hóa phi vật thể vô cùng to lớn của nơi này.

Nghi thức tế lễ tại đình Xuân La

Những giá trị văn hóa của Phú Bình được phát triển toàn diện, đặc biệt là tín ngưỡng và lễ hội rất phong phú và mang sắc thái riêng. Một trong số đó là tín ngưỡng phụng thờ Dương Tự Minh, thủ lĩnh người Tày có công lớn trong việc phòng thủ biên giới phía Bắc dưới thời triều nhà Lý.

Trong thực hành các nghi thức thờ phụng Dương Tự Minh nơi đây có những nghi lễ tiêu biểu mang ý nghĩa kiêng kỵ - đó là yếu tố cốt yếu của thờ cúng Thành hoàng ở đình.

Trong tư duy của con người, khái niệm về cái thiêng ở mọi nơi và mọi lúc đều tách khỏi khái niệm về cái thế tục. Quan niệm Có thờ có thiêng có kiêng có lành đã góp phần bảo tồn và lưu giữ những kiêng kỵ, hèm tục trong đời sống nông dân. Kiêng kỵ có tính chất cộng đồng. Xét thực chất, kiêng kỵ là việc thiêng hóa những việc thường gặp trong cuộc sống hàng ngày.

Kiêng là sự dè chừng, cảnh giác của mọi người trong cộng đồng đối với những sự vật hiện tượng diễn ra trong cuộc sống. Kiêng là muốn nói đến điều không được làm, không nên làm và không nên nói. Kiêng giúp người ta sống an toàn hơn nhờ những lời cảnh báo, khuyên nhủ của thế hệ tiền nhân. Kỵ cũng là sự tránh né, dè chừng nhưng được diễn ra có ý thức cao hơn kiêng. Khái niệm kỵ mang trong nội hàm cả khái niệm kiêng nhưng ở mức độ nghiêm ngặt hơn. Nếu có lỡ vi phạm điều kiêng thì cũng không chịu hậu quả tai hại hay hậu quả nghiêm trọng như khi vi phạm điều kỵ. Kiêng kỵ là chỉ chung tập quán kiêng kỵ, nên tránh và không nên vi phạm, mang yếu tố cảnh báo.

Trên cơ sở khảo sát điền dã và tham khảo hương ước tại các địa phương trong hệ thống các di tích thờ phụng Dương Tự Minh ở huyện Phú Bình, bước đầu tạm phân loại những nghi lễ tiêu biểu mang ý nghĩa kiêng kỵ trong nghi lễ thờ Dương Tự Minh theo những tiêu chí sau.

Đình Phương Độ nơi lưu giữ nhiều nét văn hóa về tục kiêng kỵ trong thờ Dương Tự Minh

Kiêng kỵ trong cuộc sống thường ngày

Kiêng kỵ nhắc đến tên húy của vị thành hoàng, gọi là húy kỵ hoặc tránh đặt tên trùng với tên thành hoàng. Loại kiêng kỵ này có tính chất tiêu biểu của người dân ở các địa phương trong hệ thống tín ngưỡng Dương Tự Minh. Thành hoàng thờ cúng hàng ngày ai ai trong làng đều phải kiêng kỵ nói tránh tên hèm cả. Tại các làng xã của huyện Phú Bình thờ Dương Tự Minh, thông thường khi đọc tên Thánh thường được người dân ý thức đọc chệch thành Mênh hoặc Miêng; Dương Tự Mênh, hoặc Đức Thánh Đuổm, hoặc Quý Miêng hoặc Đại Vương… Đối với công chúa Diên Bình thì đọc chệch là Duyên Bềnh; công chúa Thiều Dung đọc chệch là Triều Diêng hoặc Thiều Diêng.

Bản thân di tích cũng là một nét văn hóa kiêng. Hướng phải là hướng tốt theo phong thủy dân gian. Dân làng nơi đây kiêng dựng di tích theo hướng bắc, hướng đông vì cho rằng hướng bắc gắn với đen tối, nhiều hắc ám và hướng đông nóng nực, hơn nữa ánh dương rọi vào di tích dễ làm hồn thần bị tán mà không tụ. Đình phải dựng nơi thoáng đãng, trông ra một khúc sông, một mặt hồ hay một giếng khơi thoáng rộng.

Có những ngôi đình không nhìn ra sông hồ, song địa thế phải tụ thủy, nghĩa là có mặt nước phía trước, bao giờ cũng được coi là thế quý, đem lại nhiều may mắn cho làng. Hướng tốt là nơi đắc địa để di tích tọa lạc an ổn, từ đó vị Thánh ngự rồi ban sự bình an tươi tốt cho dân làng. Cũng có trường hợp, qua trải nghiệm của cộng đồng sau mấy chục năm, mới cho là thế đình không thuận, làng phải đổi hướng, hy vọng công việc làm ăn sinh sống cả làng sẽ khấm khá hơn.

Những quy định về cúng bái được ghi chép trong bản dịch thần tích thần sắc (Đình Hoa Sơn, xã Tân Đức)

Kiêng kỵ trong dịp lễ hội

Vào ngày hội làng, sự kiêng kỵ dường như được thực hiện nghiêm ngặt hơn.

Đối với những người thực hành nghi lễ: họ phải chay tịnh, sạch sẽ, thanh khiết. Với tư cách thủ từ, chủ tế và thành viên ban tế, họ phải quán tẩy lần nữa mới được chính thức hầu Thánh. Khi đọc văn tế đến chữ Húy phải đọc thầm hoặc lúc đó trống đánh to lên. Sự kiêng kỵ trong tâm thức của những người hành lễ có tính lâu dài của phong tục tập quán khiến nó có sức sống trường tồn qua nhiều thế hệ nhờ những dịp truyền dạy trước cộng đồng như thế này.

Những người được tín nhiệm đảm trách công tác bếp núc dứt khoát kiêng không được sắp mâm thiếu hoặc nhầm. Những lễ vật dâng cúng phải thực sự chỉnh chu, những việc liên quan đến phân chia lộc và sắp mâm bàn thụ lộc cũng phải hết sức chu đáo.

Ông thủ từ đèn nhang được dân làng lựa chọn kỹ lưỡng thường là các cụ từ 50 tuổi trở lên, song toàn, gia đình không có tang, phụ trách coi sóc đình trong 3 năm, các cụ trong làng cứ 3 năm lại luân phiên nhau. Nếu chẳng may trong 3 năm đó, gia đình bên nội, bên ngoại của vị thủ từ có tang thì làng lại cắt cử người khác tiếp tục công việc đèn nhang, coi sóc đình. 

Tại đình Phương Độ, xã Xuân Phương trong thời gian hội lễ có một số quy định của làng đặt ra buộc mọi người phải chấp hành nghiêm túc. Ví dụ đối với người tham gia tế lễ phải có đủ những tiêu chuẩn sau.

 Mỗi giáp phải cử hai ông hậu chủ để đứng tế, người được chọn là người mắt mũi thẳng, không vẹo vọ, không toét, răng còn đủ không sứt mẻ, vợ chồng song toàn, con cái có đủ cả trai lẫn gái.

Mỗi giáp cử 14 người khiêng kiệu, vác cờ. Những người này trong thời gian từ mùng năm tháng mười cho đến hết ngày mùng mười tháng mười không được làm việc gì nhơ bẩn, không sát sinh, không được sinh hoạt vợ chồng, không được đến những nơi ô uế, bẩn thỉu. Hai người tiểu từ thường trực thắp hương coi cỗ trong đình phải là trai chưa vợ, ăn bát đũa riêng.

Khi vào buổi tế, người làm chủ tế bao giờ cũng là vị tiên chỉ của làng. Áo quần, mũ đội của vị chủ tế khác với của quan viên hậu chủ. Trên mũ của chủ tế có thêu rồng chầu mặt nguyệt. Người đọc văn tế phải là người có chức sắc trong làng, ông Đông Xướng phải là người có chất giọng tốt, trí nhớ tốt và phải thông thạo Hán văn. Lệ làng quy định: ai có phẩm hàm thì vào mệnh bái, nếu không ai có phẩm hàm thì cử người ở giáp Thanh Trai - Đại Trai (giáp phe cả), một người có chức dịch và tinh sạch làm mệnh bái. Những người đang chịu tang không được ra đình tế lễ.

Ngày nay chủ tế được chọn là người đã có tuổi, vợ chồng song toàn, gia đình hòa thuận yên ấm, có uy tín trong làng. Những người làm trợ tế, bồi tế cũng là những người từ trung niên trở lên, nắm được lễ nghi và tâm huyết với công việc của làng. Thành phần lực lượng tham gia rước kiệu, cờ chủ yếu là thanh niên, học sinh… trừ những người có tang.

Đối với người dân: Kiêng “sảy miệng” nhắc đến tên húy của Thánh. Ngoài ra tránh dùng một số đồ ăn, thức uống mang tính chất ô uế khi vào di tích (ăn thịt chó, hành, tỏi, mắm tôm…), không làm các công việc của nhà nông liên quan đến chất bẩn trước khi vào di tích. Phải tắm rửa sạch sẽ, trang phục gọn gàng, tươm tất mới được đến đám hội. Đàn bà con gái không được vào hậu cung, không được quỳ giữa gian tiền tế để cầu khấn mà phải quỳ ở hai gian bên cạnh và tránh những ngày thường kỳ hằng tháng bị coi là không sạch sẽ.

Gia đình có tang, những người ăn mặc lòe loẹt, hở hang… cũng kiêng không được vào đình e ô uế, e phạm tội với Thánh.

Các kiêng khác

 Kiêng bẻ hoa ngắt cành, đánh nhau, chửi bậy, móc túi, trộm cắp vặt tại đám hội. Tại một số làng như Phương Độ, Xuân La, làng Vàng, làng An Châu… nếu trong dịp diễn ra hội làng chẳng may gia đình có tang lễ thì gia đình đó phải kiêng khóc lóc, kèn trống hoặc phải lùi ngày đưa đám qua ngày chính hội hoặc phải chôn cất giấu để đảm bảo không khí chung vui và trang nghiêm của hội làng…

Đình Hoa Sơn, xã Tân Đức có quy định: Nơi đã làm đình thờ Thánh, đều cấm tư gia không được làm nhà ở gần hay để mả, giết hay nhốt nhờ súc vật, còn việc giồng cây thì làng không cấm. Người nào phải lỗi thì làng bắt vạ, phải sửa trầu cau và rượu lễ tạ thần trước, sau có lời tạ dân tổng lý và ông chủ tế.

Tại các di tích thờ phụng Dương Tự Minh, thông thường, người dân có điều gì muốn cầu xin, thường biện lễ lên đình. Ông từ mặc trang phục lễ (khăn đóng, áo the đen) vào hậu cung và các ban thắp hương, thỉnh chuông cho gia đình làm lễ hoặc nhờ ông khấn hộ. Nếu gia chủ tự khấn thì không vấn đề gì, còn nếu trường hợp gia chủ nhờ ông từ khấn hộ, dứt khoát ông phải mặc trang phục lễ, không tùy tiện mặc quần áo bình thường.

Trong thực hành các nghi thức thờ phụng Dương Tự Minh ở huyện Phú Bình, việc kiêng kỵ được diễn ra liên tục và nối tiếp nhau nhiều đời tạo thành nét văn hóa hằn sâu trong ứng xử của người dân  các làng xã của huyện. Việc kiêng kỵ này cũng là một trong những cách thức thể hiện sự ngưỡng vọng lên bậc Thánh - Thành hoàng làng Dương Tự Minh, bậc tướng tài trong chiến tranh bảo vệ đất nước, luôn “âm phù” và luôn làm nhiệm vụ “bảo ngã lê dân”, đem lại cuộc sống no ấm no, hạnh phúc cho từng cộng đồng nhỏ bé với những ước mong cụ thể, giản dị trong một năm lao động và sản xuất.

Nguyễn Thị Thúy Hằng