Người “truyền lửa” then giữa thành phố mang tên Bác

VNTN - Hát then là một thực hành nghi lễ không thể thiếu trong đời sống tâm linh của các dân tộc: Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam. Hát then thường gắn liền với nhạc cụ độc đáo - đàn tính, nên người ta thường gọi là hát then đàn tính - một cách định hình rất đơn giản và dễ nhớ. Từ một thể loại nghệ thuật dân gian của người dân tộc thiểu số (DTTS), sức sống mạnh mẽ của hát then đã vượt khỏi không gian sinh tồn truyền thống, chinh phục tâm hồn và bắt rễ trong đời sống văn hóa ở những miền đất khác. Câu chuyện về nữ doanh nhân Đặng Ngọc Thanh (Việt kiều Pháp) đã “truyền lửa” hát then giữa thành phố Hồ Chí Minh là minh chứng sống động về sức sống của loại hình nghệ thuật này trong nhịp sống hiện đại hôm nay.

1. Trong chuyến đi công tác, tình cờ được gặp bà. Trước mặt tôi, bà múa then mà như nhập then, đôi mắt bà nhắm nghiền, đôi tay vươn lên, múa những động tác theo lời then vang ra từ chiếc máy tính để trên bàn. Cả người bà rung theo điệu then, miên man trong tiếng đàn tính và những điệu Hoa Xuân.

Sinh năm 1941, bà Ngọc Thanh đã đi qua gần 80 mùa xuân, với những thăng trầm của số phận, thấu hiểu mọi lẽ trên cuộc đời nhưng như chính bà đã bộc bạch rằng, không thể lý giải được tại sao lại đến với then (!), hay then đã chọn bà như là một mối duyên tiền định. Bao năm qua, bà ấy đã ôm ấp hồn then, “Nó cứ lủng củng trong người, buộc phải thốt nên những lời ca then, viết lời cho then như là một cách để tỏ bày, tri ân với đất nước, với cuộc sống con người, ân tình, ân nghĩa mà bà đã may mắn được gặp”.

Và khi nghe câu chuyện cuộc đời bà, lần lại những kỷ niệm, những khúc quanh định mệnh, những ngọt ngào và lẫn cả đắng cay của tình yêu lứa đôi, nỗi thất vọng về hạnh phúc, con đường chông gai vất vả khi bà rời quê hương ra đi và ngày quay lại Việt Nam… mới có thể lý giải được rằng: Tại sao, một Việt kiều Pháp, sinh ra và lớn lên ở miền Nam, mấy chục năm, cuộc đời chưa từng sống một ngày ở Việt Bắc, tâm hồn lại chứa chan mạch nguồn trong trẻo chắp cánh lời thơ cho những điệu then bay lên, ngọt ngào sâu lắng đến vậy?

Vốn quê gốc ở Thanh Hóa, sinh ra và lớn lên ở mảnh đất Tiền Giang, từng là cô giáo dạy Việt Văn ở trường Minh Đức (số 75, Nguyễn Thái Học, Sài Gòn - nay là TP. Hồ Chí Minh), năm 1964, bà Ngọc Thanh kết duyên với tài tử điện ảnh Trần Quang, người đã được vinh danh là “Ảnh đế” của điện ảnh Sài Gòn những năm trước giải phóng. Hôn nhân tan vỡ khi bà Ngọc Thanh vừa sang tuổi 33, một mình bà nuôi 4 đứa con, người mẹ trẻ xinh đẹp ấy đã phải chịu đựng bao vất vả, cám dỗ trong cuộc mưu sinh để đến hôm nay, bà ngẩng cao đầu vì đã kiên cường làm việc và nuôi dạy các con mình tử tế nên người.

Mối duyên của bà Ngọc Thanh với hồn then cũng thật là tình cờ. Sau 15 năm định cư ở Pháp, cuộc sống ổn định, các con của bà cũng đã định cư ở Pháp và Mỹ, nhưng bà nhất định trở về Việt Nam. Năm 2001, doanh nhân Ngọc Thanh trở về đầu tư ở quê nhà và gặt hái được nhiều thành công. Một lần ra miền Bắc, thăm những di tích lịch sử ở chiến khu Việt Bắc, tại đây, lần đầu tiên, bà được nghe đàn tính hát then của người Tày, Nùng và bà bị cuốn hút bởi những làn điệu, mượt mà, sâu lắng của loại hình nghệ thuật độc đáo này. Và từ đó, gần 20 năm trôi qua, bà đã trở thành người đàn bà then, say mê, lặn lội khắp các tỉnh miền núi, kết nối với các nghệ nhân, các đơn vị văn hóa, để tìm hiểu những giá trị của hát then, đồng thời bà cũng mang nó theo hành trình vào “định cư” ở thành phố mang tên Bác.

2. Gần 20 năm, gắn bó tình yêu với hát then, điều đó được bà Ngọc Thanh nhân lên thành ngọn lửa, cháy sáng và lan tỏa ấm áp đến những người xung quanh. Bà đã âm thầm gây dựng, kết nối, vận động và tập hợp bên mình những thành viên tâm huyết gồm các nhạc sĩ, nghệ nhân, nhà nghiên cứu, các nghệ sĩ, diễn viên, nhạc công, những người cùng chung niềm say mê then và nặng lòng với việc bảo tồn những giá trị di sản của dân tộc để cho ra đời Câu lạc bộ (CLB) Hát then đàn tính Ngọc Xanh với 27 thành viên, tại khu phố 3, phường An Phú Đông, Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh. Giờ đây, ký ức về những tháng ngày rong ruổi say mê đi biểu diễn đàn tính hát then đã được bà lưu giữ cẩn thận trong ngôi nhà, cùng với hàng chục cây đàn tính… Bà chỉ tiếc một điều, các con của bà vẫn chưa có mối duyên với loại hình nghệ thuật này để bà trao truyền tiếp nối.

Từ một doanh nhân, với tình yêu đàn tính hát then, bà Ngọc Thanh đã thành một nhà thơ của then. Bà Ngọc Thanh sáng tác những lời thơ giản dị mộc mạc, là những tâm sự từ chính cuộc đời của một người đàn bà qua bao chìm nổi đắng cay, vượt qua khỏi những định kiến hạn hẹp vùng miền, những tình cảm sâu nặng với đất nước, quê hương… được bà cùng các nghệ nhân then chắp cánh, đã bay lên, trở thành tài sản chung của những người yêu loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo này.

Tiếng lành đồn xa, CLB Ngọc Xanh đã được mời đi biểu diễn và gây được ấn tượng ở nhiều tỉnh, thành phía Nam, nơi có nhiều đồng bào dân tộc Tày, Nùng sinh sống như: Lâm Đồng, Bình Dương, Bình Phước, Đồng Nai, Đắk Nông, Đắk Lắk. Những bản then cổ được phổ lời thơ Ngọc Thanh đã đi sâu vào tâm hồn những người yêu then ở miền Nam Tổ quốc. Từ CLB Ngọc Xanh, giờ đây, tại thành phố Hồ Chí Minh, có rất nhiều câu lạc bộ đàn tính hát then, trong đó nhiều nghệ nhân đã trưởng thành từ “mái nhà Ngọc Xanh”.

Giờ đây, tại mảnh đất bà chọn khi trở về Việt Nam sinh sống, bà Ngọc Thanh đã dựng một ngôi nhà cổ bằng gỗ để các nghệ nhân của CLB đàn tính hát then Ngọc Xanh có nơi gặp gỡ, sẻ chia. Điều độc đáo là: các cánh cửa của ngôi nhà đó đều chạm khắc những lời thơ phổ then của bà về Bác Hồ. Đấy, là niềm tôn kính, ngưỡng mộ của một người Việt Nam với Chủ tịch Hồ Chí Minh; là niềm tin vào tương lai của đất nước; là tình cảm với đàn tính hát then - tinh hoa của núi rừng Việt Bắc.

Tháng 12/2019, di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam chính thức được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Sức sống của di sản Then trong đời sống hôm nay không chỉ được đảm bảo bởi các cá nhân, gia đình hoặc cộng đồng DTTS, mà còn do chính những người như bà Ngọc Thanh, với niềm say mê cá nhân đã đem loại hình nghệ thuật độc đáo này đến với một thành phố hiện đại nhất của đất nước từ đó “truyền lửa” then cho những người yêu nghệ thuật của miền Nam.

CAO LAN