Nét đẹp Lễ hội đền Lục Giáp - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Lễ hội đền Lục Giáp ở phường Đắc Sơn, thành phố Phổ Yên là một trong những lễ hội tiêu biểu của tỉnh Thái Nguyên. Đền Lục Giáp, một di tích đã được Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ VHTTDL) xếp hạng là Di tích lịch sử văn hóa quốc gia từ năm 1993. Ngày 1/4/2024, Bộ VHTTDL đã có Quyết định số 857/QĐ-BVHTTDL đưa Lễ hội truyền thống đền Lục Giáp vào danh mục Di sản văn hóa vật thể quốc gia, làm tăng thêm giá trị cho quần thể di tích lịch sử, văn hóa này.

Lễ hội đền Lục Giáp đã được ghi trong cuốn Tục lệ làng Sơn Cốt, Cốt Ngạnh và cuốn Thần tích, thần sắc được lưu ở Viện Thông tin Khoa học Xã hội - Hà Nội. Với nhân dân trong vùng, Lễ hội có vai trò vô cùng quan trọng, đã gắn với đất và người nơi đây như máu thịt, ăn sâu vào tiềm thức như một lẽ tự nhiên. Lễ hội được diễn ra ngày rằm tháng ba âm lịch hàng năm. Cứ đến độ đầu tháng Ba âm lịch, nhân dân 6 giáp trong vùng lại chuẩn bị Lễ hội. Làng trên, xóm dưới, các ngõ xóm bà con nhân dân lại bảo nhau chuẩn bị thực phẩm như gạo nếp, gà, xôi, hương hoa, lễ vật để làm Lễ hội.

Đền Lục Giáp có tên chữ là Sơn Cốt Lục Giáp linh từ. Vốn xa xưa đền chỉ là một ngôi miếu nhỏ. Qua quá trình lịch sử được nhân dân địa phương trùng tu, tôn tạo mở rộng thành ngôi đền Lục Giáp như ngày nay. Đền Lục Giáp là một di tích lịch sử - văn hóa mang ý nghĩa là tâm điểm tiêu biểu kết nối với các di tích xung quanh tạo nên quần thể di tích thuộc phường Đắc Sơn bao gồm: chùa Phung - đền Lục Giáp - đình Sơn Cốt - chùa Long Sơn - Nghè Bến (Đình Bến) thuộc làng Lục Giáp xưa (6 giáp gồm: Dương, Thượng, Hạ, Đấp, Đinh và Mũn) thuộc 2 xã: Sơn Cốt, Cốt Ngạnh, tổng Hoàng Đàm, ngày nay thuộc đất phường Đắc Sơn và một phần phường Ba Hàng, thành phố Phổ Yên. Nhân dân ở 2 địa phương này vẫn duy trì lệ giao hiếu, cùng thờ chung vị thần ở đền Lục Giáp.

Đền Lục Giáp thờ 8 vị thần: Ngộ Lão Linh ứng đại vương, Duyên Bình công chúa, Đại La công chúa, Nhất Lang Đô Ty đại vương, Nhị Lang Đại Liệu đại vương, Duyên Giang Quý Minh đại vương, Quý Minh đại vương, và Tiến sỹ Đỗ Cận - đại thần nhà Lê (thế kỷ XV). Các vị thần được thờ ở đền được coi là các vị tối linh thiêng, thường ban phúc lành, âm phù, trợ giúp cho nhân dân được bình yên, hạnh phúc.

Đền Lục Giáp còn có tên là Miếu Vật. Tương truyền gắn với một sự tích rằng có vị tướng khi qua vùng này đã cho tổ chức đấu vật tại đền để tuyển lính tòng quân giết giặc và đã được thần âm phù nên đi chiến đấu đều giành chiến thắng. Xưa, đền có 19 đạo sắc phong, sớm nhất là từ đời vua Đức Long thứ 2 (1630), muộn nhất là đời vua Khải Định thứ 9 (1924) và 1 tấm bia đá ghi công đức niên đại Lê Cảnh Hưng (thế kỷ XVIII).

Trước ngày diễn ra Lễ hội, nhân dân 6 giáp trong vùng vệ sinh làng xóm, khuôn viên của đền, chuẩn bị thực phẩm làm cỗ cúng, bao sái đồ thờ, tu sửa bộ kiệu, đồ tế khí, cờ hội, chọn chủ tế, những người khiêng kiệu, tập dượt các nghi thức rước kiệu, tế lễ, soạn thảo chúc văn.

Ngày 14 tháng Ba, các xóm bắt tay làm cỗ lễ. Thịt lợn được chế biến thành giò lụa, giò thủ, nem, chả, thịt áp chao. Gà trống thiến được buộc cánh tiên đem luộc. Đặc biệt, trong Lễ hội không thể thiếu món xôi nện - xôi trắng đồ bằng gạo nếp cái hoa vàng chín đổ ra mẹt, dùng đoạn tre tươi nện nhuyễn thành phên rồi đóng thành oản, bày ra mâm để làm lễ cúng. Món ăn này thể hiện sự tài hoa, độ khéo léo của người dân địa phương. Buổi tối, cuộc tế Nhập tịch được tổ chức, nhân dân tham dự trong trang phục đàng hoàng, tươm tất tập trung tại đền.

Lễ hội chính vào ngày rằm tháng Ba âm lịch, ngày khánh hạ của vị thần Ngộ Lão linh ứng Đại vương. Từ sáng sớm, dân làng Lục Giáp tổ chức rước kiệu lễ chay từ đền Lục Giáp lần theo bờ sông Công (tức sông Giã, sông Mão) nằm sau đền, lội qua sông, nghỉ ở bến Gánh Nước để rửa chân, sau đó rước lễ lên chùa Phung để cầu đảo, cầu trời Phật cho mưa xuống để dân làng được “phong đăng hòa cốc” cho mùa màng bội thu. Vốn là vùng bán sơn địa, đồng đất cao, trong lễ hội xưa vào dịp 15 tháng 3, nhân dân làng Lục Giáp rước lễ chay lên chùa Phung để cầu đảo, đó là nghi thức cầu mưa để làm nông nghiệp. Khi rước kiệu từ chùa xuống đồng cạnh đó, người ta cắm một số là cờ 3 màu: đỏ, vàng, xanh, người cầm cờ ấy hú những tiếng: “Huây, huây, hòa, hòa huây…” như muốn bảo: “Hãy theo những gợi ý của chúng tôi đây, gọi mây về làm mưa, gieo nước ngọt cho đời”. Tại đền Lục Giáp nhân dân thụ lộc (nước) một phần, còn lại một phần lại rước về đình Sơn Cốt, chùa Long Sơn và Nghè Bến (Đình Bến) để “quân phần” nhân dân đều được thụ lộc. Do vậy lễ hội truyền thống đền Lục Giáp liên quan đến cả quần thể di tích làng Lục Giáp.

Đúng 8 giờ sáng, lễ đại tế được cử hành long trọng tại nhà Tiền tế của ngôi đền. Sau 3 hồi chiêng, trống vang lên, dàn bát âm hòa tấu bắt đầu cho buổi tế lễ. Tiếng chiêng, trống vang vang như báo hiệu với trời đất, cầu cho mưa thuận, gió hòa. Vị chủ tế tuyên đọc Chúc văn, nội dung tỏ lòng biết ơn đến các vị thần năm qua đã phù hộ, độ trì cho dân làng được nhân khang, vật thịnh, mùa màng được tươi tốt, bội thu. Sau lễ đọc Văn tế, dân làng bắt đầu đưa lễ vào dâng thánh. Các mâm lễ được trình bày rất đẹp. Oản, xôi, gà, hoa quả, buồng cau, lá trầu được tỉa đẹp như hình rồng bay, phượng múa kết hợp với con người thành kính, không khí trang nghiêm tạo nên không khí trầm mặc thành kính.

Sau tế lễ kết thúc, theo lệ, 3 chiếc chiếu điều được trải trước cửa đền để các đô vật biểu diễn tiết mục đấu vật truyền thống. Vật ba keo xong, các đô vật của các giáp cùng du khách thập phương vào lễ trong đền. Lễ cúng xong, mâm lễ của các giáp được hạ xuống đưa ra sân để chấm thi cỗ đẹp. Chấm xong, cỗ được giao lại cho các giáp mang về thụ lộc.

Xong phần lễ, tại hai bên cánh gà của sân đền diễn ra các trò chơi dân gian như đấu vật, cờ người, đánh đu, kéo co. Ngoài ra còn có các trò như bắt vịt, bắt phỗng và dồi mỏ - một trò chơi dành riêng cho phụ nữ. Đến chiều tà, lễ tế giã diễn ra tại đền để kính cáo với các vị thần linh kết thúc lễ hội.

Lễ hội đền Lục Giáp từ xa xưa đã đi vào tâm thức người dân nơi đây. Năm 1938, đền Lục Giáp được nhân dân 6 giáp trùng tu. Nhân dịp đó nhân dân mở hội lớn gọi là Trùng hoa hội (hội có bắn pháo hoa). Ông Phạm Bá Cường là người huyện Phổ Yên đã có bài Vịnh Cảnh đền Lục Giáp như sau: “Nhẹ gót đưa chân tới chốn này/ Đền Lê dấu tích phải chăng đây/ Non xanh, núi biếc lưng chừng thẳm/ Dòng Mão uốn quanh lớp sóng dầy”. Cũng năm đó nhà đền cho khắc in Quẻ thẻ cầu may mắn, 2 ván khắc bằng gỗ thị có niên đại Bảo Đại đến nay vẫn còn.

Có thể nói, lễ hội truyền thống đền Lục Giáp gắn với quần thể các di tích trong đó có chùa Phung và các di tích có liên quan ở địa phương. PGS. Tiến sĩ Trần Lâm Biền đánh giá: Lễ hội đền Lục Giáp là lễ hội cổ truyền trong đó còn in đậm dấu vết thờ cúng dân gian, cụ thể là tín ngưỡng thờ Tứ pháp (mây, mưa, sấm, chớp). Lễ hội đền Lục Giáp là một biểu tượng văn hóa có tính độc đáo trong ý thức cầu mưa để làm nông nghiệp của nhân dân địa phương. Lễ hội không những thể hiện truyền thống đạo lý tốt đẹp “Uống nước nhớ nguồn” mà còn mang đậm tinh thần thượng võ, ca ngợi những công đức lớn lao của các vị thần đã bảo vệ đất nước, che chở cho nhân dân được bình yên, hạnh phúc.

Lễ hội đền Lục Giáp là nét đẹp được nhân dân địa phương gìn giữ, trao truyền và đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chứng nhận đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị của lễ hội trong đời sống hôm nay. 

Nguyễn Đình Hưng