Hát Pả dung trong đời sống tâm linh của người Dao ở Phúc Chu, Định Hoá, Thái Nguyên

Được coi là một trong những báu vật văn hóa, hát Pả dung là làn điệu dân ca đặc sắc gắn với đời sống tâm linh của đồng bào dân tộc Dao ở xã Phúc Chu, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên. Cuộc sống hiện đại mang đến nhiều loại hình văn hóa đan xen, khiến đại đa số người trẻ không mấy mặn mà với những hình thức sinh hoạt văn hóa cổ truyền, nhưng những người dân nơi đây vẫn luôn cố gắng bảo tồn, lưu truyền hát Pả dung bởi nó là văn hoá, là tín ngưỡng của đồng bào Dao.

1. Dao là dân tộc có số dân đông thứ 9 trong cộng đồng 54 dân tộc của Việt Nam. Theo số liệu thống kê đầu năm 2022, Thái Nguyên có khoảng 32,4 nghìn người Dao, chiếm 7,7% dân số toàn tỉnh. Cộng đồng dân tộc Dao ở Việt Nam đã tạo dựng nên các giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc. Trong các giá trị truyền thống ấy, hát Pả dung vừa là niềm tự hào của đồng bào Dao, vừa là phương tiện chuyển tải những tâm tư, tình cảm và ước muốn của họ trong đời sống.

Ở Phúc Chu, Định Hoá, Thái Nguyên, người Dao gọi làn điệu dân ca của dân tộc mình là “Pả dung”. Ngoài ra, hình thức hát này ở một số địa phương khác còn gọi là “Páo dung”, “Pá dung”. Pả dung theo tiếng Dao có nghĩa là ca hát. Do những mục đích và hoàn cảnh khác nhau, Pả dung được chia thành nhiều thể loại: hát trong sinh hoạt (hát ru, hát giao duyên, hát đối đáp nam nữ, hát than...); hát trong nghi lễ (hát trong lễ Cấp sắc, tết nhảy, lễ cưới, đám tang, cúng đầy tháng...).

Đối với đồng bào dân tộc Dao xã Phúc Chu, hát Pả dung luôn gắn bó thân thuộc từ thuở ấu thơ, đã ngấm vào máu thịt của họ. Họ chủ động trao truyền, phát huy và nối dài bản sắc văn hóa. Họ sẵn sàng tham gia, sẵn sàng thể hiện các làn điệu Pả dung, phục trang truyền thống của dân tộc mình. Ban đầu, hát Pả dung xuất phát từ nghi lễ Cấp sắc, sau đó, theo sự phát triển của đời sống, những câu hát Pả dung cất lên phản ánh tâm tư, tình cảm và phản ánh mọi mặt trong cuộc sống của người dân nơi đây.

Tuy nhiên, theo biến động của dòng chảy thời gian, hoàn cảnh sống cùng với những tác động trong quá trình hội nhập của nền kinh tế thị trường, nhất là trong bối cảnh cả xã hội bước sang kỉ nguyên công nghệ số như hiện nay đã khiến cho hát Pả dung đang dần bị mai một. Mặc dù vậy, cho đến nay, người Dao vẫn quan niệm, người đàn ông phải trải qua lễ Cấp sắc thì mới được công nhận là trưởng thành, đủ khả năng tham gia các công việc quan trọng của cộng đồng và khi chết đi thì linh hồn sẽ được về đoàn tụ với tổ tiên. Cho nên, dù giới trẻ người Dao ngày nay có ít quan tâm, thậm chí không biết đến hát Pả dung thì những tập tục, tín ngưỡng của người Dao đều liên quan đến làn điệu dân ca đặc sắc này. Nghĩa là, hát Pả dung luôn gắn chặt với đời sống văn hoá tâm linh của người Dao. Tìm hiểu hát Pả dung trong đời sống tâm linh của họ là tìm hiểu những giá trị sáng tạo và lưu truyền trong văn hoá tín ngưỡng, những nét đẹp mang đậm đà bản sắc dân tộc Dao.

Để có cơ sở tìm hiểu, nghiên cứu làn điệu Pả dung trong đời sống tâm linh của người Dao, từ đó khái quát nội dung ý nghĩa và nghệ thuật diễn xướng của các lời hát Pả dung, chúng tôi đã tiến hành sưu tầm lời hát Pả dung trong các cuốn sưu tầm về dân ca Dao đã được xuất bản, đó là Dân ca dân tộc Pu Péo, Sán Dìu, Dao, Lô Lô, Cao Lan; cuốn Dân ca Dao - Dân ca Lô Lô. Tuy nhiên, hai công trình này chủ yếu là những lời hát nói về đời sống tâm tư tình cảm, trong đời sống sinh hoạt người Dao ở các vùng miền, chưa sưu tầm những lời hát Pả dung trong văn hoá tín ngưỡng người Dao. Do vậy, chúng tôi tìm hiểu về hát Pả dung trong đời sống tâm linh của người Dao ở Phúc Chu chủ yếu qua điền dã, sưu tầm ghi chép, phỏng vấn, ghi âm, ghi hình, thu thập về những bài hát Pả dung từ những nghệ nhân, những cụ cao niên trong làng bản để phục vụ cho nghiên cứu. Đặc biệt, chúng tôi đã dịch nghĩa dịch 34 bài hát Pả dung đã sưu tầm được từ tiếng Dao sang tiếng phổ thông.

2. Ngày xưa, hát Pả dung có mặt trong tất cả những nghi lễ, tín ngưỡng liên quan đến nông nghiệp của người Dao như: cúng thóc giống, cúng nương, cúng cơm mới, cúng hồn lúa, cầu mưa, cúng núi rừng. Có những bài hát phải học thuộc để thực hiện trong các nghi lễ cùng với thanh âm của tiếng chuông. Những câu hát, giai điệu phải tuân theo quy tắc, chuẩn mực rõ ràng, nội dung giảng giải về nguồn gốc tổ tiên dòng họ. Hát trong nghi lễ được coi là một nhịp cầu gắn kết thế giới con người với thế giới thần linh. Hiện nay, do đời sống ngày một phát triển, dần dần một số nghi lễ không còn phù hợp và đã được xoá bỏ, chỉ duy nhất lễ Cấp sắc vẫn được họ duy trì.

Theo lời kể của nghệ nhân Bàn Thị Hồng (Phúc Chu, Định Hoá, Thái Nguyên) - người duy nhất ghi chép, lưu giữ những lời hát Pả dung nơi đây, thì nguồn gốc của lễ Cấp sắc rất huyền bí. Trong nghi lễ này, người Dao bắt buộc phải cất lên lời hát nói về nguồn gốc của lễ Cấp sắc, lời cảm tạ với đất trời, cảm ơn thầy cúng… Đó cũng là nguồn gốc của lời hát “Dung đáo” trong làn điệu Pả dung nơi đây.

Người hát Pả dung trong lễ Cấp sắc của người Dao ở Phúc Chu cũng rất đặc biệt. Không phải do thầy cúng hát, cũng không do người nhà tổ chức nghi lễ hát mà họ phải nhờ một người phụ nữ gọi là bà thầy biết hát Pả dung đến để thực hiện. Trước kia, lễ Cấp sắc phải diễn ra trong 3 ngày 3 đêm nhưng thời nay, họ cắt bớt dần một số thủ tục, thời gian chỉ còn diễn ra trong 2 ngày 2 đêm. Hát Pả dung sẽ được cất lên trong đêm thứ hai. Bà thầy sẽ hát Pả dung trong khoảng một tiếng và gồm 3 đoạn. Ở đoạn 1, họ sẽ đứng hát. Họ hát lạy tổ tiên, lạy bốn phương trời đất, tạ thánh tăng thánh tướng đã đến đây chứng kiến thầy cúng thực hiện nghi lễ cho gia đình:

Phiên âm tiếng Dao

Pịa chị pải, lạ tải chiêm nhàn

Chiền pải chiền, chiền pải phay

Pải phay mậy lỉu dậu pải shỉng

Phẩy pin miền khảm, mại phiêu phay, mại phiêu nam

Dịch nghĩa

Bước vào ngồi chiếu để tạ tổ tiên

Nhung áo của thầy đã có đủ nhiều màu và những dải lụa lung linh

Để tạ các thánh tướng ở bốn phương trời

Chưa hết, lại tiếp tục tạ hết tổ tiên

Mọi người bốn phương trời nhìn thấy

Cả trai và gái đều làm những điều thiện

                                [Tư liệu điền dã]

Sau đó, bà thầy đứng trước 12 tờ tranh có trong nghi lễ thay mặt gia đình xin phép cầu trời phù hộ cho thầy cúng làm tròn trách nhiệm:

Phiên âm tiếng Dao

Pải chiền shỉng, pịa thảu tầu ting pải

Shỉng loòng, pải shìng nhàng

Pịa phảu tồng thing pải pham pải

Toong shỉng mịn chìn, pải thẩu duần, pải thẩu pèng

Dịch nghĩa

Lạy các thánh của gia đình

Các thầy vào đến cửa nhà đã có lời cảm tạ tổ tiên

Từ nam đến nữ đã vái ba lạy trước mặt các tướng

Lạy tạ cho đều, công bằng, không ai hơn ai

                              [Tư liệu điền dã]

Họ tiếp tục cất lên tiếng hát dâng lễ lên các bậc thánh tướng rằng, gia đình chuẩn bị lễ lạt rất công bằng, cầu họ đừng trách móc và cầu ban phát lộc cho những người khách đến dự. Họ hát về sự chuẩn bị lễ vật cho đám cấp sắc, từ con gà con lợn cho đến hạt gạo, nén hương…. Hết đoạn 1, họ cất lên lời hát xin thầy được về chỗ mình ở:

Phiên âm tiếng Dao

Ca đàng liềm liềm khú chéo phỉu

Tú kỉn lậu pin liệp cháy dluây liệp cháy dleng

Sluất bủa mịn chìn chuổng chiền slỉng

Phàng chải muồn chìn phéo phỉu quây chéo phỉu hàng

Dịch nghĩa

Lễ cấp sắc luôn luôn tạo cho nam nữ cơ hội để tìm hiểu nhau

Có thể lấy nhau qua những dịp gặp nhau trong đám cấp sắc

Hiểu nhau rồi cũng đến lúc phải chia tay ra về

                            [Tư liệu điền dã]

Đến đoạn 2, họ ngồi xuống chiếu, tay cầm chuông, lúc này gọi là “Dung ể”, đoạn nghỉ trong phần hát Pả dung. Sau thời gian nghỉ ít phút, họ lại cất lên lời hát nói về những đồ vật được sử dụng trong nghi lễ như gương với người con trai được làm cấp sắc rằng người đến đây tay cầm gương, gương sáng soi lên mặt thấy mặt đẹp hơn, nghĩa là phúc, lộc và tiền tài sẽ đến:

Phiên âm tiếng Dao

Shẩy tài nịm, shiếu nhân tồng kỉng

Shẩy tài lìn, shiếu nhân tồng kỉng

Guăng guăng chỉu chỉu loòng

Nhiêm nhịn hắng khâu chìn

Dịch nghĩa

Đời con người lâu dài

Trên tay cầm gương soi, thấy mặt mình càng xinh đẹp hơn

Cuộc sống sung túc hơn, nhiều tiền của

Vinh hoa phú quý gửi cho đời người

                                          [Tư liệu điền dã]

Nội dung tiếp theo của lời hát Pả dung kể về những vất vả khi cày bừa, cấy lúa, nuôi con gà, con vịt, con trâu, con lợn… Họ kể về những khó khăn, thiếu thốn mà người Dao phải trải qua, không có quần áo ấm, không có cơm no… Vì vậy, họ mong trời đất, thánh thần phù hộ, cầu cho họ hết khổ, cầu cho họ có cuộc sống tốt đẹp hơn. Đó cũng chính là những lí do để họ tổ chức đám cấp sắc này.

Đến đoạn 3, khi trời gần sáng, họ đứng dậy và hát những câu hát cảm ơn thầy cúng, cảm ơn trưởng bếp, những người đến giúp đỡ, đến xem. Cuối cùng, họ hát cầu mong gia đình được cấp sắc mạnh khoẻ, làm ăn được thuận lợi, kết thúc làn điệu Pả dung trong lễ Cấp sắc:

Phiên âm tiếng Dao

Nhụt tàu  siết chiếu tông coong chỉu

Chỉu kỉn khé miền vìn lậu tài

Ké miền tầu tải quắng nam soong

Chúa tạp pây hài suồi lậu nà tài

Dịch nghĩa

Mặt trời mọc lên sáng sớm

Soi sáng khắp nơi, soi đường cho khách xa đến

Khách đến trên đầu đội mũ ngũ sắc

Chúc cho mọi thứ đều thuận lợi

                             [Tư liệu điền dã]

Nói chung, nội dung những câu hát Pả dung trong lễ Cấp sắc người Dao ở Phúc Chu đều thể hiện lòng biết ơn của gia chủ đối với trời đất, tổ tiên, thầy cúng; là tiếng lòng của họ trước cuộc sống đầy khó nhọc. Sự vất vả khiến họ đặt nhiều niềm tin, hi vọng vào thần linh, vào thầy cúng sẽ đem đến phước lành, những điều tốt đẹp.

Ngôn ngữ của những điệu hát Pả dung trong lễ Cấp sắc đều là những từ ngữ giản dị, được chắt lọc, gọt giũa gắn với lời ăn tiếng nói hằng ngày của người Dao. Với nguồn gốc từ Trung Quốc, hơn nữa phần nhiều các bài Pả dung cổ được ghi lại bằng chữ Nôm - Dao, sau mới được phiên âm và chép lại bằng tiếng phổ thông nên trong lời ca Pả dung có chứa nhiều từ gốc Hán. Bởi lẽ ấy, lời ca Pả dung vừa mang những từ ngữ mộc mạc, thân quen, thân tình của cuộc sống thường nhật cũng vừa có thể mang thứ ngôn ngữ của thơ ca viết, mang những từ gốc Hán trang trọng.

Nếu như những câu hát Pả dung trao duyên, những câu hát Pả dung về lao động được người Dao ở Phúc Chu cất tiếng hát ở bất cứ nơi đâu bắt gặp nhau, không gian không hạn chế, thời gian không hạn định, tiếng hát có thể được cất lên khi người ở đám nương bên này, người ở đám nương bên kia; có khi là cuộc gặp tình cờ giữa đường, có khi là hát bên mâm cơm, khi lại là bên bếp lửa thì hát Pả dung trong lễ Cấp sắc chỉ do một người hát, thời gian hát chỉ trong một tiếng và diễn ra trong không gian lễ nghi linh thiêng, trang trọng. Trang phục được người Dao ở Phúc Chu mặc để hát Pả dung là trang phục dân tộc với sắc đen, đỏ nổi bật. Các hoạ tiết hoa văn trên tấm vải chàm là kết tinh của sự tỉ mẩn, cầu kì, mang theo cả những tâm tư tình cảm của người phụ nữ Dao.

Như vậy, qua việc sưu tầm, nghiên cứu tìm hiểu về hát Pả dung trong lễ Cấp sắc của người Dao ở Phúc Chu, Định Hoá, Thái Nguyên, chúng tôi nhận thấy, nội dung những lời hát Pả dung không theo một trình tự nào. Khi họ cất lên lời hát, họ nghĩ đến điều gì, họ sẽ hát về điều ấy mà không theo một quy định chuẩn. Có những lời hát rất sâu sắc mà chính người dân nơi đây, thậm chí ngay cả nghệ nhân cũng khó có thể dịch ra tiếng Kinh và mọi người cũng khó lòng ghi nhớ. Điều đó cũng có nghĩa rằng, việc lưu giữ, bảo tồn lời hát Pả dung cũng gặp không ít khó khăn.

Nhiều năm qua, Đảng, Nhà nước đã có những chính sách nhằm bảo tồn văn hóa dân tộc, từ trung ương đến địa phương nhưng làm thế nào để những giá trị truyền thống đặc sắc ấy được lưu giữ và phát huy vẫn còn nhiều thách thức. Ở Thái Nguyên, đã có một số bài báo, chương trình nghệ thuật trên đài truyền hình quảng bá về làn điệu này. Đặc biệt, ngày hội Văn hóa dân tộc Dao toàn quốc lần thứ II tại tỉnh Thái Nguyên diễn ra ngày 6 - 8/10/2022 với chủ đề "Bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Dao Bình đẳng, đoàn kết, hội nhập và phát triển" đã tôn vinh những giá trị văn hoá truyền thống tốt đẹp, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc Dao. Trong ngày hội này, hát Pả dung ở xã Phúc Chu, huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên đã phổ biến rộng rãi hơn trong đời sống cộng đồng. Trên thực tế, những câu hát Pả dung được mọi người chú ý nhiều hơn chủ yếu là những lời hát sinh hoạt, lời hát trao duyên tình tứ, sinh động. Chính vì vậy, làm thế nào để mọi người biết đến nét đẹp liên quan đến văn hoá tâm linh, hiểu sâu hiểu rõ về những lời hát Pả dung trong lễ Cấp sắc, nhất là với thế hệ trẻ vẫn còn nhiều thách thức, đòi hỏi các cấp, ban ngành đoàn thể cần quan tâm hơn nữa.

3. Hát Pả dung trong đời sống tâm linh của người Dao ở Phúc Chu, Định Hoá, Thái Nguyên không chỉ là một hình thức tín ngưỡng mà còn là văn hoá, là bản sắc của người Dao. Bởi vậy, cuối tháng 10/2018, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đã công nhận bổ sung thêm 8 di sản văn hóa phi vật thể vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, trong đó có hát dân ca Pả dung và lễ Cấp sắc của người Dao. Tìm hiểu làn điệu Pả dung trong đời sống tâm linh người Dao, ta càng hiểu thêm về đời sống, tư duy, tình cảm của họ. Với bài viết này, chúng tôi hi vọng góp một phần nhỏ vào việc lưu giữ, giới thiệu tới người dân một loại hình văn nghệ dân gian độc đáo trong đời sống của người dân vùng “thủ đô gió ngàn” - Thái Nguyên.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam (2012), Dân ca các dân tộc Pu Péo, Sán Dìu, Dao, Cao Lan, Lô Lô, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội.
2. Triệu Hữu Lý, Lê Trung Vũ (2017), Dân ca Dao - Dân ca Lô Lô, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội.
3. Đặng Lăng Hồng Cẩm (2023), Hát Pả dung trong đời sống của người Dao ở Phúc Chu, Định Hoá, Thái Nguyên, Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên.
4. https://baothainguyen.vn/trang-in-281217.html Về Phúc Chu nghe điệu Pả dung, Ngày đăng 9/2/2021, Ngày truy cập 20/8/2022.
5. https://baothainguyen.vn/tin-tuc/van-hoa/ngayhoivanhoadantocdaotoanquocsetochuctaithainguyen-304826-98.html Ngày hội văn hoá dân tộc Dao toàn sẽ quốc tổ chức tại Thái Nguyên, Ngày đăng 25/9/2022, Ngày truy cập 26/9/2022