Ăn Tết lại - Nét đẹp văn hóa còn lưu giữ

Sau tết Nguyên đán, nhiều làng quê trên địa bàn tỉnh lại tưng bừng tổ chức “ăn tết lại” theo phong tục truyền thống của địa phương. Không ai nhớ phong tục này có từ bao giờ nhưng tục “ăn tết lại” đã trở thành một nét đẹp văn hóa đặc trưng của nhiều vùng quê nông thôn.

1. Kính cẩn thắp nén nhang khấn tổ tiên trong ngày lệ làng, ông Nguyễn Hữu Quýnh ở xóm Soi xã Kha Sơn huyện Phú Bình rất phấn khởi khi các con cháu trở về nhà đông đủ trong ngày ăn Tết lại. Nhà có 3 cô con gái lấy chồng xa quê, trong những ngày tết Nguyên Đán, các con còn bận bịu chuyện làm dâu nên ngày lệ làng ăn tết lại là dịp để cả gia đình được quây quần bên nhau. Ông Quýnh chia sẻ: Gia đình tôi thường có sự chuẩn bị từ ngày hôm trước gói bánh chưng, sắp cỗ để ngày lệ làng đón con cháu và khách tới thụ hưởng. Con cháu ngày tết bận không có dịp về thì đây là dịp để gia đình đoàn tụ.

Tùy từng địa phương mà ngày lệ làng ăn tết lại diễn ra vào những ngày khác nhau. Thông thường, ngày lệ làng kéo dài từ mùng 7 tháng Giêng đến Rằm tháng Giêng. Ngày lệ làng cũng là ngày địa phương tổ chức lễ hội nên con cháu xa quê trở về làng lại được hòa mình trong không khí rộn ràng của lễ hội quê.

Tại làng Phương Độ, xã Xuân Phương (Phú Bình), vào ngày Rằm tháng Giêng hằng năm thì người dân trong làng lại tổ chức ăn Tết lại. Dịp Tết lại gắn với Lễ khai đài cầu phúc đầu năm và tục lệ mừng thọ các cụ cao niên trong làng. Vì thế, anh em bạn bè khắp nơi đều hội tụ về làng, thắp hương lễ Phật, lễ Thánh tham gia lễ hội của làng và ăn bữa cơm sum họp cùng gia đình, người thân, bạn bè, mừng tuổi các cụ cao niên trong làng. Đặc biệt, đã là đàn ông trong làng khi đến tuổi 51, dù đi làm ăn, công tác ở đâu thì phải về làng, góp lễ, dâng lễ lên Thành hoàng làng vào ngày Rằm Tháng Giêng. Người dân làng Phương Độ gọi những người này là được “cầu 51”. Mỗi năm, cầu 51 cùng với 4 cầu khao gồm cầu 60, 70, 80, 90 chuẩn bị lễ vật gồm 1 con lợn nguyên con, một mâm xôi, hương hoa trà tửu để dâng lên Thành Hoàng làng. Tuy nhiên, không phải nơi nào cũng được chọn làm nơi sắp lễ. Trong số các cầu khao chỉ chọn một gia đình cụ thượng còn song toàn, mạnh khỏe, không vướng bụi (gia đình không có tang) để làm nơi sắp lễ. Lễ vật sau khi được sắp xong sẽ được rước từ nơi sắp lễ về Đình làng. Những cầu 51, 60 sẽ có trách nhiệm khiêng lễ. Song những người này cũng phải đảm bảo các tiêu chí như gia đình song toàn, mạnh khỏe, không vướng bụi, không vi phạm pháp luật. Trong đoàn rước lễ gồm có quan viên tế và đoàn dâng hương đi trước, sau đó là lễ và theo sau là các cầu khao. Sau khi dâng lễ lên Đình, các cụ thượng cụ anh sẽ ngồi tại sân đình để chủ Tế làm lễ báo cáo thành hoàng làng, cầu trường thọ, bách niên giai lão, cầu cho mùa màng tươi tốt, bội thu.

Theo các cụ cao niên trong làng kể lại, thời kỳ phong kiến, những người đàn ông trong làng dưới 51 tuổi sẽ phải đi phu, đi lính cho triều đình. Vì thế, những người đàn ông trong làng khi đủ 51 tuổi sẽ làm lễ lên Đình vào ngày Rằm tháng Giêng, trước là báo cáo Thành Hoàng làng, sau là báo cáo với Lý trưởng, Trương Tuần, Xã Dịch để không phải đi phu, đi lính. Sau lễ báo cáo thành hoàng, những người này sẽ được đứng vào hàng các cụ để bàn bạc việc làng. Sau khi làm lễ xong ở Đình, các gia đình muốn tổ chức khao làng, chúc thọ hoặc ăn Tết lại thì mới được tổ chức.

Ăn Tết lại là một nét văn hóa độc đáo không phải địa phương nào cũng có. Theo tài liệu cổ được lưu truyền từ xa xưa, tục lệ ăn Tết lại gắn với công lao của anh hùng dân tộc Dương Tự Minh, người đã có công đánh đuổi quân giặc, giữ vững vùng biên cương phía Bắc của Tổ quốc. Từ đó đến nay, hàng năm, sau dịp Tết Nguyên đán, bà con làng Phương Độ đều dâng lễ để tưởng nhớ công ơn của ông. Tục ăn Tết lại xuất phát từ chính các nghi lễ này.

2. Cũng giống như huyện Phú Bình, hàng năm, sau Tết cổ truyền dân tộc, bà con các dân tộc vùng cao Võ Nhai lại rộn ràng chuẩn bị ăn Tết lại. Trong tiết xuân ấm áp đầu năm, mọi người thăm hỏi giao lưu trong cộng đồng dân cư và hình thành tục ăn Tết lại. Tết lại bắt đầu từ mồng 4 tháng Giêng ở làng Thâm, mồng 6 - 7 làng Đồng Mó, mồng 10 làng Vang (xã Liên Minh), mồng 8 - 9 làng Đèn, đình La Mọ (xã Tràng Xá), ngày 12 làng Phương Bá, Thịnh Khánh (xã Dân Tiến), ngày 18 xóm Mỏ Gà (xã Phú Thượng)... đến 30 tháng Giêng ăn Tết lại ở làng Đồng Dã (xã Dân Tiến) là kết thúc chuỗi ăn Tết lại của đồng bào trong vùng và bắt tay vào công việc đồng áng.

Mỗi gia đình chỉ dọn một mâm cơm cúng tổ tiên gồm đầy đủ xôi, thịt lợn, thịt gà, bánh chưng như Tết cổ truyền, còn lại để khao làng, đón khách. Ngày Tết lại, mỗi người một việc, người gói bánh chưng, người thịt gà, người nấu cỗ. Ngoài việc đóng góp dâng lễ tại đình làng thì mỗi gia đình đều chuẩn bị bữa cơm sum họp mời người thân, bạn bè, đồng nghiệp… Mâm cỗ thiết đãi khách được chế biến từ những sản vật địa phương là rượu đông chí, xôi, thịt lợn, thịt gà, bánh chưng; còn có những thức quà như bánh gio, chè lam, kẹo vừng, bánh bỏng… Người dân nơi đây luôn hiếu khách, nhiệt tình và cuộc sống của họ cũng luôn giữ được nét đẹp truyền thống cộng đồng đoàn kết ấy.

Tập tục này cũng là dịp để con cháu, những người xa quê không kịp về đón Tết Nguyên đán có điều kiện gặp gỡ, sum họp, chia sẻ câu chuyện đầu Xuân. Bà Nguyễn Thị Quý ở làng Vang (xã Liên Minh, huyện Võ Nhai) cho biết: Tùy vào lượng khách mời mà mỗi nhà có mức độ chuẩn bị riêng. Ăn Tết lại mỗi làng chỉ tổ chức một ngày, nhưng cả gia chủ và khách đều có những niềm vui lắng đọng. Mỗi dịp ăn Tết lại, là dịp mọi người được chia sẻ, giao lưu. Sau dịp ăn Tết lại, con cái quay trở về với công việc đi làm ăn xa, xuất khẩu lao động và địa phương, tiễn đưa tân binh lên đường tòng quân nên ăn Tết lại còn là một phong tục văn hóa cổ truyền, có giá trị nhân văn cao, mang đậm nếp sống của người dân lao động nông thôn miền núi.

Theo quan niệm của người dân địa phương, những ngày ăn Tết lại gia đình nào đón càng được nhiều khách thì gia đình đó càng nhiều lộc, nhiều phúc trong năm. Vì thế, trong những ngày Tết lại các gia đình tại các làng quê đều chuẩn bị sẵn nhiều mâm cỗ, bánh chưng để mời khách và làm quà biếu. Đây là nét đẹp văn hóa truyền thống cần được giữ gìn và phát huy góp phần phát triển hơn nữa nền văn hóa đậm đà bản sắc của nhân dân ta.

Minh Khôi